Waarom uw leven een briljante verzinsel is (en hoe u daarvan kunt genieten)
Beste Mede-Wateraap,
Stelt u zich eens voor: u zit op dit moment keurig rechtop, leest deze mail en gelooft stiekem dat de letters op uw scherm ‘echt’ zijn. Net zoals u gelooft dat uw bankrekening iets voorstelt, uw paspoort uw identiteit bewijst, en de man in het vliegtuig met de stem van God daadwerkelijk weet hoe een vliegtuig werkt. Gefeliciteerd! U bent een meester in collectief zelfbedrog.
Maar wat als ik u vertel dat uw hele bestaan draait om verhalen die even tastbaar zijn als de tanden van de paashaas? Dat u, net als iedereen, een hoofdrolspeler bent in een kosmisch toneelstuk waarin we met z’n allen doen alsof strepen in het zand heilig zijn, algoritmes ons begrijpen, en een stukje bedrukt katoen geld heet? Spoiler: het werkt. En evolutionair gezien is dat best slim. Liever een coherente leugen dan een verlammende waarheid, nietwaar?
In “De Homo Credens, Zelfbedrog als evolutionair succesverhaal of Hoe de wateraap zichzelf blijft beliegen” ontrafel ik waarom u eigenlijk een biologische puddingzak bent die denkt te kunnen vliegen. U leest over:
- Religie 2.0: Waarom WiFi het nieuwe gebed is (en waarom u stiekem bidt tot de router).
- De Staat: Een chimpanseecollectief met stropdassen en dreigbrieven.
- Technologie: Hoe uw smartphone u langzaam vervangt door een slimmer, digitaler uzelf.
En het allerbeste? Zelfs dit artikel is een verzinsel. Maar zoals de filosoof-met-een-cynische-glimlach zei: “Een leugen waar je in móet geloven, is de enige waarheid die telt.”
Dus, beste lezer, waar wacht u nog op? Duik in de spiegel van de epistemische arrogantie en ontdek hoe u — net als de rest van ons — al zwemmend denkt te vliegen. En maak u geen zorgen: na het lezen mag u gewoon weer doen alsof u dit allemaal al wist.
Lees het artikel: De Wateraap in de Spiegel – Een anatomie van epistemische arrogantie
Want zoals een wijze wateraap ooit zei: “Geloof is het enige wat ons droog houdt.”
Met ironische groet,
Peter Koopman
24 apr. 2025
Tel.: 06 8135 8861
Homo Credens I
Zelfbedrog als evolutionair succesverhaal
Of: Hoe de wateraap zichzelf blijft believen
Proloog: De zintuiglijke schaduw van de waarheid
De mens – een kale, naar boven kijkende wateraap – heeft zich een wereld verbeeld, gebouwd op vermoedens, aannames en evolutionaire kunstgrepen. Hij noemt het ‘kennis’, maar wat hij werkelijk bezit is een handvol werkbare illusies, verpakt in taal, cultuur en wetenschap. Dit essay is een autopsie van die illusies. We gaan tot op het bot.
I. Biologische Basis: Het brein als voorspellingsmachine
“Man is not a rational animal; he is a rationalizing animal.”
— Robert Heinlein
Neuro-evolutionaire noodzaak
Het menselijk brein is geen waarheidszoeker, maar een overlevingsalgoritme. Volgens Karl Fristons predictive processingzijn onze hersenen een voorspellingsmachine: ze fabriceren modellen van de wereld om chaos te bezweren. Liever een coherente leugen („Een tijger!” bij geritsel) dan dodelijke twijfel. Cognitieve biases – van confirmation bias tot het placebo-effect – zijn geen bugs, maar features.
Dopamine en dogma
Geloof is chemisch verankerd. Dopamine beloont zekerheid; oxytocine versterkt groepsdenken. Wie afwijkt, wordt neurochemisch gestraft: sociale uitsluiting activeert dezelfde hersengebieden als fysieke pijn. Zo wordt zelfbedrog een overlevingsstrategie. De mens prefereert een geruststellende fictie boven een verlammende waarheid.
Voorbeeld:
Een vliegtuigpassagier vertrouwt op een piloot in uniform, niet omdat hij diens kwaliteiten kent, maar omdat het alternatief – beseffen dat hij een biologisch kwetsbaar wezen is in een aluminium buis – onverdraaglijk is. Evolutie beloont niet de accuraatste denker, maar de beste verhalenverteller.
II. Culturele Uitvindingen: Tempels van gedeelde fictie
“If men define situations as real, they are real in their consequences.”
— William I. Thomas
1. Religie: Van God tot WiFi
Religies zijn memetische virussen met een perfecte overlevingsstrategie: onbewijsbaarheid. Jahweh, Allah, Bitcoin – ze floreren op mysterie en straf. Toch is religie geen puur bedrog. Viktor Frankl observeerde in concentratiekampen: zingeving, zelfs fictief, redt levens. God is een placebo tegen existentiële leegte.
Vergelijk:
- Westerse “In God We Trust” vs. Noord-Korea’s Juche-ideologie: beide vervangen metafysische leegte met collectieve devotie.
- Cargo Cults in Melanesië: aanbidden vliegtuigen als goden – een tragikomische illustratie van menselijke betekenisgeving.
2. De Staat: Een chimpanseegroep met stropdas
Grenzen zijn verbeelding. Toch vechten en sterven we ervoor. De natiestaat is een geformaliseerde alfamannengroep, waar rechters als sjamanen optreden en belastingen als tribuut gelden. Foucault zag macht als product van discours: „Nederland” bestaat omdat we het woord herhalen, niet omgekeerd.
Ironie:
Een paspoort is een magisch document: het verandert een vleesgeworden aap in een „burger” met rechten. Zonder deze papieren fictie zou dezelfde aap als „illegaal” worden weggejaagd.
3. Geld: Bedrukt katoen als morele verplichting
Geld is geen economisch middel, maar een morele fictie. David Graeber wees erop: geld ontstond als schuldrelatie, niet als ruilmiddel. Een euro is een belofte, een Bitcoin een algoritmisch sprookje. Toch accepteren we ze voor voedsel, liefde of moord.
Historische transitie:
- Middeleeuwse „Gods munt” (geld als sacraal symbool)
- → Bretton Woods (goudstandaard als seculier geloof)
- → Cryptovaluta (blockchain als nieuwe theologie).
III. Technologische Transcendentie: Het algoritme als nieuwe God
“We zijn cognitieve junkies geworden. Google is ons exogene geheugen, TikTok ons collectieve brein.”
1. Silicon Valley’s Heilsplan
Technologie is geen tool meer, maar een geloof. Transhumanisten aanbidden AI als Messias; data is de nieuwe heilige geest. Zoals religie de dood wilde overwinnen, belooft tech ons digitale onsterfelijkheid. Intussen sturen algoritmes ons denken: TikTok’s „For You”-pagina is een moderne waarheidsspiegel die jouw realiteit vormt.
2. Digitale Identiteiten: Avatars en NFTs
In het metaverse kopen mensen virtuele gronden voor echt geld. Een NFT is niets meer dan een unieke databasevermelding – toch vechten verzamelaars ervoor. Baudrillard zou grinniken: „Het simulacrum is de waarheid geworden.”
3. De Zelfvernietigende Paradox
Technologie belooft bevrijding, maar creëert afhankelijkheid. We outsourcen ons geheugen naar Google, ons moreel kompas naar influencers, ons liefdesleven naar datingapps. Het resultaat? Een wateraap die denkt te vliegen, maar verdrinkt in zijn eigen tools.
IV. De Paradox van Bewustzijn: De aap die twijfelt
“Taal is niet het venster op de werkelijkheid, maar de muur ertussen.”
Taal: Moeder der Ficties
Zonder taal geen God, geld of grenzen. Wittgenstein wist het: „De grenzen van mijn taal zijn de grenzen van mijn wereld.” Het woord „ik” is de ultieme illusie – een verhalend cement tussen verleden en toekomst (Dennetts „Zelf als Centrum van Narratief Zwaartekracht”).
De Zelfbewuste Wateraap
Hier ligt de tragiek: de mens is het enige dier dat weet dat het ficties creëert. We spelen het spel, maar zien de regels. Camus’ absurde held leeft in deze spanning: hij erkent de leugen, maar danst ermee.
Voorbeeld:
Een kind vraagt: „Van wie is het strand?” Het antwoord – „de gemeente” – is even arbitrair als een stammengrens uit 2000 v.Chr. Maar we houden het spel in stand, want anarchie is eng.
Epiloog: Zwemmen in een zee van verhalen
Wat blijft er over als je alle ficties afpelt? Een naakte aap met angst voor de dood, verslaafd aan betekenis. Toch schuilt hier onze grootheid: wij kiezen onze illusies. Van tribale mythen naar democratie, van goud naar blockchain – de ficties evolueren, de aap blijft hetzelfde.
Laatste Dialoog:
„Is de mens een gevangene van zijn eigen ficties, of de architect ervan?
Misschien zijn we beide: de wateraap die zwemt in een zee van verhalen, maar af en toe bovenkomt om te ademen – en te twijfelen.”
Slotvraag:
Als alle ficties verdwijnen, blijft er dan iets menselijks over – of is dát zelf een fictie?
Bijlage: Hiërarchie van Menselijke Ficties
Taal → 2. Religie → 3. Geld → 4. Natiestaat → 5. AI
Elke laag bouwt op de vorige, als een cognitieve Matroesjka-pop.
