Wel of niet met protectie trainen? En wat is de invloed van het onbewuste op ons handelen?

Gisteren sprak ik met een oude studiegenoot, nu sportschoolhouder en instructeur, die Krav Maga-trainingen verzorgt voor beveiligers. Hij vertelde me over een theorie die hij in Israël had opgepikt: trainen zonder bescherming, met het idee dat adrenaline pijn onderdrukt in zelfverdedigingssituaties. Een interessante gedachte, maar de werkelijkheid blijkt vaak complexer te zijn. Tijd om dieper in te gaan op de vraag wat er gebeurt wanneer we de realiteit zo eenvoudig maken.

“Hallo Richard,

Even kort terugkomend op ons gesprekje gisteren en de door jouw geschetste situatie en de daaraan gekoppelde verklaring om zonder protectie te oefenen.

Op grond van een aantal overwegingen meen ik daar iets aan te moeten toevoegen.

Als ik het goed begrepen heb gaat het om de volgende stelling:

In een zelfverdedigingssituatie waarbij je aangevallen wordt, zul je bij de verdediging hiervan door de adrenaline-edge geen pijn ervaren. Als argument wordt hierbij aangevoerd dat het lichaam ‘onbewust’ kennis heeft van de pijn en daar autonoom op reageert. Als gevolg hiervan is het onwenselijk om in deze situatie (en anderen) te oefenen met protectie. Dit laatste sluit aan bij mijn ‘organisme model’ en maakt het tot een traditioneel filosofische discussie over vrije wil.

Dit is mijns inziens een versimpeling van de situatie. De wereld is chaotisch en wat ons brein doet is structuur aanbrengen, en van uit een monocausale gedachte de illusie ontstaat dat er een zekere mate van voorspelbaarheid is. We zijn geneigd om een situatie te problematiseren vanuit één perspectief, één absolute wetenschap of waarheid. In mijn antwoorden wil ik mij niet beperken tot één aspect bijvoorbeeld biologie of fysiologie, maar ook psychologie, neurologie, filosofie en fylogenetische en culturele invloeden.

Vanuit deze opvatting worden situaties geoefend om een bedrevenheid te ontwikkelen in het reageren en omgaan c.q. handelen in dergelijke situaties.

Deze situatie kunnen we kort bespreken aan de hand van bijvoorbeeld de volgende boeken:

–       On Killing – Dave Grossman

–       On Combat – Dave Grossman

–       Behave – Robert Sapolski

–       Lifewired – David Eagleman

–       The Believing Brain – Michael Shermer

–       The Ego Tunnel – Thomas Metzinger

Zelfverdediging en de Adrenaline-Edge: Een Meerdimensionale Benadering

Je opvatting dat je bij een aanval door de adrenaline-edge geen pijn zult ervaren en dat het daarom niet nodig is om met beschermende uitrusting te oefenen, klinkt wellicht aannemelijk. Het lichaam lijkt immers goed voorbereid om zich in gevaarlijke situaties met een indrukwekkend fysiologisch arsenaal te verdedigen. Inderdaad, acute stress en een flinke dosis adrenaline kunnen ons tijdelijk immuun maken voor pijn. Maar laten we deze stelling even kritisch ontrafelen. Een vereenvoudiging van een complexe werkelijkheid is niet alleen gevaarlijk, maar ook ronduit misleidend.

1. Het Probleem van Vereenvoudiging: Een Breed Perspectief

Ah, de menselijke neiging om complexe realiteiten te reduceren tot eenvoudige, geruststellende verklaringen. Wie heeft dat niet gedaan? Ons brein is er meester in. Zoals Michael Shermer betoogt in The Believing Brain, creëren onze hersenen overtuigende verhalen die ons een vals gevoel van controle geven. Dit leidt tot de verleiding om de chaos van het bestaan te temmen met monocausale verklaringen. In dit geval: de adrenaline doet het werk, dus geen zorgen over pijn of letsel. Toch werkt het helaas niet zo eenvoudig.

Zelfverdediging uitsluitend begrijpen door de lens van adrenaline en fysiologische reacties is een voorbeeld van tunnelvisie, een cognitieve valkuil waarbij we één enkele factor overmatig benadrukken. Deze versimpeling verwaarloost hoe fysiologie, psychologie, en context op elkaar inwerken. Het menselijk organisme is geen mechanische pop die slechts reageert op één prikkel; het is een dynamisch systeem dat zich in een onvoorspelbare wereld probeert staande te houden.

2. Biologische en Fysiologische Reacties: De Adrenaline-Edge Ontleed

Dave Grossman, een expert in de fysiologie van stress, heeft in On Killing en On Combat uitgebreid gedocumenteerd wat er gebeurt als het lichaam in overlevingsmodus gaat. Wanneer een levensbedreigende situatie zich voordoet, nemen adrenaline en cortisol de controle over. Het hart bonkt in je borst alsof het wil ontsnappen, je spieren spannen zich aan, en je pijnperceptie vervaagt. Klinkt mooi, als een superkracht, nietwaar? Maar, laten we realistisch blijven: pijnbeleving mag dan tijdelijk worden gedempt, de schade die je lichaam oploopt blijft.

2.2. De Fysiologische Reacties: Hartslag en Handelingsbekwaamheid

Grossman legt uit hoe je hartslag drastisch je prestaties beïnvloedt. Hier komen we in de fascinerende fysiologie van zelfverdediging:

• 90-115 slagen per minuut: Fijne motoriek functioneert optimaal. Perfecte zone voor precisiehandelingen, zoals het ontmantelen van een bom of het zetten van een chirurgische incisie. Niet dat we in de meeste zelfverdedigingssituaties dergelijke precisie nodig hebben, maar het geeft je een idee waarom kalmte belangrijk is.
• 115-145 slagen per minuut: Hier schittert de grove motoriek. Dit bereik is ideaal voor de robuuste, krachtige bewegingen die nodig zijn bij fysieke confrontaties. Oefeningen die je in deze hartslagzone uitvoert, zijn het meest effectief. Beschermingsmiddelen zijn in deze fase cruciaal: je kunt realistisch trainen zonder je lichaam te slopen.
• 145-175 slagen per minuut: Tunnelvisie, gehoorverlies, en de cognitieve achteruitgang waar je niet op zit te wachten, beginnen hun intrede te doen. Zelfs je mentale GPS lijkt het even op te geven. Oefenen onder deze omstandigheden zonder adequate bescherming is een recept voor rampen. Je wilt tenslotte niet dat je training leidt tot een levensechte rolstoelervaring.
• Boven de 175 slagen per minuut: Welkom in de oertijd. Je prefrontale cortex, het deel van je brein dat rationeel nadenkt, gooit de handdoek in de ring. Wat overblijft zijn primitieve reacties, zoals vechten of – heel gênant – bevriezen. De kans dat je in deze toestand niet adequaat kunt handelen is groot, en ja, pijn kan hier ver weg lijken. Maar, zoals eerder gezegd, een gebroken arm voelt misschien pas later als een gebroken arm, maar de schade is reëel.

2.3. Training en Herhaling: Neurologische en Psychologische Voorbereiding

Hier komt David Eagleman’s Lifewired om de hoek kijken. De hersenen zijn plastisch, wat betekent dat we ze kunnen conditioneren om zelfs onder extreme stress beter te functioneren. Hoe? Door herhaling. Door oefening. Door te simuleren wat mogelijk is, maar dit wel veilig te doen. Zonder protectie riskeer je blijvende schade, en hoewel pijn tijdelijk kan verdwijnen, zullen de gevolgen van een onvoorbereid lichaam je niet bespaard blijven.

Hier zijn enkele kernpunten en commentaren:

1. Neurologische Plasticiteit: Hardwired vs. Lifewired

• Concepten: David Eagleman’s onderscheid tussen ‘hardwired’ (aangeboren, instinctieve reacties) en ‘lifewired’ (aangepast door ervaring) onderstreept dat onze hersenen flexibel zijn en gevormd worden door training. De vecht-of-vluchtreactie is een klassiek voorbeeld van een hardwired mechanisme, maar Eagleman benadrukt dat herhaalde oefening ons in staat stelt om die instincten beter te benutten.
• Sterk Punt: Dit gedeelte maakt helder waarom zelfverdedigingstraining essentieel is. Oefening transformeert chaotische instinctieve reacties in meer gecontroleerde en doelgerichte acties.
• Nuance: Het idee van “mentale snelwegen” die gevormd worden door training benadrukt het belang van repetitie, maar het is ook cruciaal om te erkennen dat context en emotionele staat invloed hebben op de effectiviteit van deze reacties.

2. De Hormonen-Respons Curve van Sapolsky

• Complexiteit van Hormonale Reacties: Robert Sapolsky’s inzichten laten zien dat het effect van hormonen zoals testosteron contextueel is. De associatie van testosteron met agressie is te simplistisch. Sapolsky toont aan dat testosteron vooral versterkt wat al aanwezig is, wat betekent dat hormonale responsen niet altijd leiden tot agressieve actie maar soms ook tot een beschermende bevriezingsreactie.
• Contrair Punt: Dit nuanceert de gedachte dat adrenaline altijd pijn verdooft en het lichaam superkrachtig maakt. Sapolsky’s uitleg maakt duidelijk dat hormonale reacties vaak onvoorspelbaar en soms paradoxaal kunnen zijn.

3. Het Belang van Gecontextualiseerde Training

• Beschermende Training: De bespreking van training met protectie is sterk. Het idee is dat door risicoloos te kunnen oefenen, we onze reacties kunnen ‘lifewiren’ zonder mentale barrières zoals angst voor letsel. Dit helpt het brein zich beter voor te bereiden op de onvoorspelbaarheid van echte situaties.
• Ondersteunend Bewijs: Sapolsky’s en Eagleman’s ideeën over het adaptieve brein versterken dit punt. Ze tonen aan dat het trainen van specifieke scenario’s niet alleen de kans op succes vergroot maar ook helpt bij het afstemmen van hormonale en neurologische reacties op de realiteit.

Kritische Reflectie

• Kanttekeningen bij Simplificaties: Het is terecht om kritisch te zijn tegenover vereenvoudigde ideeën, zoals dat adrenaline altijd alle pijn maskeert. De complexiteit van de menselijke fysiologie en de rol van emoties, hormonen, en ervaring suggereren dat het lichaam meer een orkest is van samenspelende systemen dan een simpele vecht-of-vluchtreactie.
• Ethiek en Training: Er kan een ethische vraag worden gesteld over de balans tussen realistische training en het minimaliseren van risico’s. De mate waarin training risico’s mag nemen om authenticiteit te behouden blijft een debatpunt.

Conclusie en Aanvullende Inzichten

• Training als Cruciale Factor: Dit stuk bekrachtigt het idee dat succesvolle zelfverdedigingstraining meer vereist dan alleen fysieke paraatheid. Het vereist een diep begrip van de neurologische en hormonale mechanismen die ons gedrag sturen.
• Integratie van Theorie en Praktijk: De combinatie van neurologische kennis en praktische training impliceert dat zelfverdedigingstraining moet evolueren met inzichten uit de neurowetenschap en endocrinologie.

Dit gedeelte biedt een overtuigende argumentatie voor waarom training moet worden gebaseerd op een dieper begrip van de menselijke biologie, en hoe bescherming in training het proces van ‘lifewiring’ ondersteunt. Het schetst een holistisch beeld waarin biologie en ervaring samenkomen om veerkracht en effectiviteit te cultiveren in gevaarlijke situaties.

In dit derde stuk behandelt ik de kern van het debat over bewuste controle en het onbewuste gedrag dat zo cruciaal is voor het overleven in stressvolle of bedreigende situaties. Ik bespreekt de illusie van de vrije wil en hoe Metzinger’s theorieën ons inzicht bieden in de werking van onze hersenen, die ons het gevoel geven dat we bewust en rationeel handelen, terwijl de werkelijkheid veel complexer en biologisch geconditioneerd is.

Uitwerking van Metzinger’s Standpunt

Thomas Metzinger’s The Ego Tunnel is een fascinerende bijdrage aan de filosofische discussie over het zelf en vrije wil. Door zijn benadering krijgen we inzicht in het feit dat wat wij ervaren als ‘ik’ niets meer is dan een product van onze hersenen. Dit bewustzijn is een soort simulatie, een handig hulpmiddel dat onze hersenen gebruiken om de wereld begrijpelijk te maken. Zoals je terecht benadrukt, speelt dit een cruciale rol bij onze perceptie van pijn en dreiging. Ons bewustzijn lijkt achteraf verhaallijnen te construeren om gedragingen te verklaren die eerder werden bepaald door automatische, onbewuste processen.

Toepassing op Zelfverdediging

Het gebruik van Metzinger’s filosofie om het belang van training en voorbereiding te onderbouwen is strategisch. Als onze reacties grotendeels onbewust en reflexmatig zijn, moet training zich richten op het conditioneren van deze automatische reacties. Dit is bijzonder relevant in zelfverdediging, waar men niet kan vertrouwen op bewuste beslissingen die misschien te traag of onbetrouwbaar zijn. Ik onderstreept hierbij dat training onbewuste processen kan bijstellen, wat cruciaal is in het omgaan met stressvolle omstandigheden.

Onbewuste Kennis van Pijn

Dit illustreert de manier waarop het lichaam pijn verwerkt, zelfs als adrenaline of andere fysiologische reacties de bewuste perceptie van pijn onderdrukken. Deze automatische reacties zijn niet bewust, maar cruciaal voor het overleven. Door training kunnen we de automatische gedragingen verfijnen en optimaliseren, zelfs als ons bewuste zelf geen directe controle heeft. Dit sluit naadloos aan bij het idee dat het zelf geen actieve aansturing heeft, maar eerder passief toekijkt.

Fylogenetische en Culturele Invloeden

Het vierde punt in dit betoog betrekt de evolutie en cultuur bij de discussie. De mens heeft zich altijd ontwikkeld met samenwerking en leren als cruciale strategieën, en deze evolutionaire wortels zijn diep verankerd in ons gedrag. Zoals Grossman benadrukt, zijn we van nature geneigd om geweld te vermijden. Dit maakt het trainen en voorbereiden niet alleen een fysieke, maar ook een mentale uitdaging. Het vereist dat we evolutionaire en culturele remmingen overwinnen, en dit proces kan alleen veilig plaatsvinden met beschermende maatregelen en een gestructureerde oefenomgeving.

Kritische Reflectie

Het concept dat het bewuste zelf een illusie is, roept vragen op over onze verantwoordelijkheid en de mate waarin we überhaupt controle kunnen uitoefenen over onze handelingen. Hoewel Metzinger ons helpt inzien dat veel van wat we doen onbewust is, zouden sommige critici kunnen aanvoeren dat het bewustzijn toch een rol speelt in het plannen en organiseren van gedrag, zelfs als het niet de directe aansturing heeft. Daarnaast is het de vraag hoe ver we deze illusie moeten doortrekken in ethische en morele overwegingen, iets wat Metzinger’s theorie slechts indirect adresseert.

Conclusie

De integratie van filosofie, psychologie en biologie maakt het geheel tot een sterk argument voor het belang van training en het begrijpen van de onbewuste dimensie van pijn en reacties. Het ondersteunt de noodzaak van conditionering en oefening, niet alleen voor fysieke prestaties maar ook voor het doorbreken van mentale barrières die diep in onze evolutie en cultuur geworteld zijn. Dit sluit aan en versterkt mijn “organisme model” en biedt een naar mijn mening overtuigende reden waarom het bewustzijn niet de controle heeft die het ons doet geloven te hebben.

Conclusie: Trainen voor de Chaos

Samenvattend is het leven onvoorspelbaar en onze reacties op gevaar complex en vaak onbewust gestuurd. De wereld is een chaos die zich niet zomaar laat temmen, maar training geeft ons een manier om deze wanorde deels te beheersen. Door het lichaam en de geest doelgericht te trainen, versterken we niet alleen onze fysieke bekwaamheid, maar vergroten we ook onze mentale weerbaarheid en flexibiliteit. Vertrouwen op één enkele fysiologische respons, zoals adrenaline of het effect van testosteron, is een gevaarlijke misvatting. Alleen door grondige en realistische voorbereiding kunnen we de onverwachte dreigingen van het leven beter hanteren.

Zelfverdediging is geen eenvoudige, eendimensionale vaardigheid. Het vraagt om inzicht in een breed spectrum van factoren: neurologische, psychologische, culturele, en biologische invloeden. Metzinger’s filosofie in The Ego Tunnel laat ons inzien dat de illusie van bewuste controle ons vaak misleidt, terwijl ons lichaam onbewuste routines uitvoert. Training vormt deze automatische reacties en conditioneert ons om effectiever te reageren, zelfs wanneer het bewustzijn in de greep van stress en adrenaline komt.

Het gebruik van beschermende uitrusting tijdens trainingen is geen kwestie van overmatige voorzichtigheid, maar een noodzakelijk element. Het zorgt ervoor dat we vaardigheden kunnen ontwikkelen en verfijnen zonder onnodig letsel, wat ons in staat stelt de verschillende fases van stress en een verhoogde hartslag te doorstaan. Door beschermde training kunnen we onszelf en onze leerlingen veilig houden, terwijl we leren reageren op de chaotische en vaak levensbedreigende situaties waarvoor we trainen. Het is deze bewuste keuze voor veiligheid die ons gedrag automatiseren, versterken, en minder onderhevig maken aan paniek en verlamming.

In de woorden van Robert Sapolsky en David Eagleman wordt chaos door training omgezet in gecontroleerde reacties. Training creëert een illusie van zekerheid en maakt adequaat handelen intuïtief, maar blijft onderhevig aan de grillen van het onbekende. Want hoewel we met training onze kansen verbeteren, blijft het voorspellen van de toekomst een hachelijke onderneming.

Peter Koopman.