VII. Het Grote Deugen: De Mythe van de Morele Mens

Waarom moreel oordeel ons stuurt (en gijzelt)

Wie bepaalt of jij een goed mens bent?

Beste lezer,

We sluiten deze serie af met het hoofdstuk dat eigenlijk het hele verhaal samenvat: moreel gedrag draait niet om innerlijke waarden, maar om externe ogen. De ogen van anderen.

Wat zij vinden, bepaalt wat jij doet.

In deze laatste aflevering ontrafelen we hoe het morele oordeel van anderen je leven stiekem regeert — en waarom je daar misschien wel aan toe bént.

Voor je het weet ben je iemands geweten,
Peter Koopman

“Let op: dit essay bevat sporen van ironie, sarcasme en een onaangename waarheid. Niet geschikt voor wie gelooft in ‘de innerlijke goedheid van de mens’.”

Deugen als sociale strategie: waarom morele oordelen ons gedrag sturen

Slothoofdstuk – Over hypocrisie, morele schaamte, reputatie-economie en de leugenachtige moraliteit van het mensdier

1. Inleiding – De morele façade

“De meeste mensen deugen.”
Bregman schreef het. Velen slikten het. Sommigen lazen het. Weinigen geloofden het echt.
In deze afsluitende dissectie van het ‘deugen’ ontrafelen we het slotstuk van deze evolutionaire soap: waarom mensen zich gedragen naar het morele oordeel van anderen. Niet omdat ze goed zijn, maar omdat ze bang zijn. Niet uit altruïsme, maar uit reputatiedwang. Het morele oordeel is de onzichtbare zweep van de groep, en hypocrisie haar smeermiddel.

We gaan op zoek naar de biologische logica achter de façade van deugdzaamheid en sluiten af met een grimmige blik op de toekomst van moraal in een anonieme wereld. Welkom in de laatste akte van het grote toneelstuk: Homo Sapiens Moralicus.

2. Waarom moraal bestaat – of liever: móét bestaan

A. Moraal als smeermiddel van de groep

In kleine groepen, zeg jagers-verzamelaarsformaties van 15-150 mensen (Dunbar), was overleven een gezamenlijke klus. Ieder lid was zichtbaar. Elk gedrag werd opgemerkt, besproken en gewogen. Wie stal, werd verbannen. Wie deelde, kreeg hulp terug.

Dus: moraal als systeem om wederkerigheid en samenwerking af te dwingen.

Robert Trivers (1971) sprak al over “reciprocal altruism”: het idee dat altruïsme evolutionair voordeel biedt als het later wordt terugbetaald. Moraal was geen transcendente waarheid, maar een sociaal kredietstelsel.

“Moraal is een systeem om gedrag van anderen te beheren, niet jezelf.”
— Michael Ghiselin, evolutionair bioloog

B. Deugen is dus zichtbaar gedrag

Moraal moet zichtbaar zijn om effectief te zijn. Je moet kunnen zien dat iemand eerlijk is. Dus mensen gingen zich zo gedragen dat ze eerlijk leken.

Voilà: de geboorte van signaleringsmoraal.

Robin Dunbar, Geoffrey Miller, en Richard Alexander benadrukken dat moreel gedrag geëvolueerd is als costly signaling: door goed gedrag te vertonen dat energie kost, laat je zien dat je ‘betrouwbaar’ bent, een ‘goede partner’, een ‘veilige keuze’. Zoals de pauw zijn staart showt. Alleen kost het bij mensen geen veren, maar hypocrisie.

3. Hypocrisie: de evolutionaire superkracht

Volgens Robert Trivers (2000) is hypocrisie niet een fout in ons systeem, maar een functie. Hij beschreef zelfbedrog als evolutionaire strategie: liegen tegen jezelf om anderen beter te kunnen manipuleren.

“Als je gelooft in je eigen leugen, ben je overtuigender.”
— Trivers

Deugpronken (virtue signaling), zoals het online afficheren van je ‘goede’ daden, hoort bij dit evolutionaire repertoire. Dat mensen donaties posten, regenboogvlaggen hijsen of zich woke profileren, heeft zelden iets met overtuiging te maken. Het is gedrag voor het morele oordeel van anderen.

Niet voor God. Voor publiek.

4. Schaamte en schuld: de biologische zweep

Waarom worden mensen zenuwachtig als ze betrapt worden op ‘fout gedrag’? Simpel: reputatieverlies betekent toegang verliezen tot hulpbronnen, status, voortplantingskansen.

Sapolsky (2017) laat zien dat schaamte en schuld evolutionaire emoties zijn die sociaal gedrag reguleren. Ze vormen het waarschuwingssysteem:

Schuld = interne morele overtreding
Schaamte = externe ontdekking van die overtreding

Zonder anderen, geen schaamte.
Zonder groep, geen moraal.

Moraal is dus een publiek fenomeen. Je moet gezien worden om veroordeeld te kunnen worden. Geen toeschouwer, geen zonde.

5. De reputatie-economie: status als moreel betaalmiddel

In een gemeenschap is reputatie een soort valuta. Wie ‘deugt’, krijgt toegang: tot hulp, tot status, tot seks. Wie dat verspeelt, wordt uitgesloten (ostracisme).

Hier komt Nassim Taleb om de hoek kijken. In Skin in the Game stelt hij dat alleen wie risico loopt geloofwaardig is. Mensen die publieke moraal verkondigen maar privé anders handelen, hebben geen ‘skin in the game’. Ze zijn toneelspelers, bureaucratische deugdragers zonder consequentie. Of zoals Taleb ze noemt:

“IYIs – Intellectual Yet Idiots.”

Hij herwaardeert moed boven moraliteit. Niet roepen vanaf de zijlijn, maar zelf bloeden voor je overtuiging. Deugpronken zonder risico is goedkoop.

6. Het morele oordeel: een evolutionair surveillancesysteem

A. Het publiek als rechter

Goffman (1959) beschreef hoe mensen zich gedragen alsof ze voortdurend bekeken worden. De frontstage/backstage-theorie stelt dat mensen een façade ophouden in publiek (frontstage) en hun ware zelf pas in privé tonen (backstage).

In moreel opzicht betekent dit:

Zonder toeschouwers is er geen moreel gedrag.
Mensen gedragen zich niet ‘goed’ als het geen sociaal voordeel oplevert.
De “goede” mens bestaat vooral in de verbeelding van zijn publiek.

B. Cialdini’s sociale bewijskracht

Volgens Cialdini (2001) is één van de sterkste beïnvloedingsmechanismen het fenomeen van social proof: mensen conformeren zich aan het gedrag van anderen als dat als ‘norm’ geldt.

Moreel gedrag wordt dus grotendeels gestuurd door:

Angst voor afwijking
Verlangen naar acceptatie
Sociale conditionering

Met andere woorden: we deugen niet, we imiteren het deugen.

7. Het einde van moraal in de anonieme wereld

Ooit werkte moreel gedrag omdat iedereen iedereen kende. Nu is de wereld anoniem, geglobaliseerd, digitaal. En daar vallen de façades uiteen. De rechter is een algoritme. De toeschouwer is afwezig. De leugen loont.

De gevolgen?

Politici liegen structureel, want hun ‘backstage’ gedrag blijft onbestraft.
Bedrijven deugen voor de bühne, maar maximaliseren winst ten koste van alles.
Sociale media belonen morele verontwaardiging, niet feitelijke ethiek.

Deugzaamheid is performant, niet principieel. We zijn gereedschap van reputatie-economie, geen autonome morele actoren.

8. Wat nog niet gezegd is (maar wel moest)

Freud begreep dit intuïtief: het superego is geen geweten, maar de geïnternaliseerde stem van je ouders (lees: je sociale context).
Dennett ziet moraal als memetisch, niet transcendent: moraal is een cultureel virus dat zich verspreidt als het handig is.
De Waal biedt een dierlijk alternatief: empathie als basale sociale lijm. Niet heilig, maar handig.

En Bregman dan?

Hij predikt de mogelijkheid van goedheid. Maar vergeet: goedheid is geen constante. Het is een strategisch gedrag dat contextafhankelijk fluctueert.
En, misschien belangrijker nog: hij verwart gelegenheidsaltruïsme met structureel deugen.

9. Afronding: moraal als theater

Als slot: moraal is geen karaktereigenschap, maar een sociale rol. We zijn acteurs, geen heiligen. Ons gedrag is gestuurd door andermans blik. Onze deugdzaamheid is een decor, ons geweten een publiek.

Dus, waarom gedragen mensen zich moreel?

Omdat ze bekeken worden.
Omdat ze bang zijn.
Omdat ze beloond willen worden.

Niet omdat ze ‘goed’ zijn.

Literatuurlijst (selectie)