Frankenstein en woke-wizards: een leeservaring die je niet wilt missen
Beste Lezer,
Stel je een wereld voor waarin we alles kunnen controleren, perfectioneren en opnieuw vormgeven. Je ochtendhumeur? Een kwestie van de juiste mindset-app. Je persoonlijkheid? Even bijschaven met wat life-coaching. Het universum? Gewoon nog een paar algoritmes tunen. Maakbaarheid is immers de sleutel, toch?
Maar wat als al dat geknutsel aan het leven ons heeft veranderd in een moderne Dr. Frankenstein—koortsachtig onderdelen aan elkaar prutsend, terwijl we stiekem weten dat het monster vroeg of laat door de voordeur naar binnen wandelt om ons wakker te schudden.
In het artikel “Van maakbaarheid tot verdwazing: het Frankenstein-complex van de moderne samenleving” neem ik je mee op een ironische reis door onze obsessie met controle, van het klaslokaal tot de woke-cultuur, met onderweg wat geestige prikken in onze opgeblazen illusies. Verwacht een mix van filosofische kritiek, ethologisch gezond verstand en de nodige verwijzingen naar Taleb, Illich en Nietzsche.
Nieuwsgierig? Of gewoon zin om je even te verkneukelen over de maakbaarheidsdroom die langzaam als een kaartenhuis in elkaar stort? Lees dan het artikel hier.
PS: Geen zorgen, er is ook een serieuze literatuurlijst voor de die-hards. Voor wie liever een luchtige conclusie leest, stel ik voor: omarm de chaos en wees blij dat je af en toe geen idee hebt wat je aan het doen bent. Dat is namelijk precies wat je menselijk maakt.
Met ironische groet,
Peter Koopman
06 jan. 2025
Tel.: 06 8135 8861
Van maakbaarheid tot verdwazing: het Frankenstein-complex van de moderne samenleving
De gedachte dat de wereld beheersbaar en volledig naar onze hand te zetten is, vormt de kern van de moderne filosofie en cultuur. Dit idee, diepgeworteld in het Verlichtingsdenken, heeft zich inmiddels ontwikkeld tot een heersende doctrine waarin zowel persoonlijke als maatschappelijke ontwikkeling worden beschouwd als projecten van onbeperkte maakbaarheid. Onderwijs, geluk, identiteit en zelfs de natuur worden gepercipieerd als kneedbare materialen, zonder vaste grenzen of inherente eigenschappen. Deze benadering leidt echter onvermijdelijk tot wat ik hier zal aanduiden als een ‘Frankenstein-complex’: het uiteenvallen van de werkelijkheid in losse onderdelen die men vervolgens kunstmatig tracht samen te voegen tot een schijnbaar functionerend geheel, maar waarin de essentie van het leven verloren gaat.
I. De illusie van maakbaarheid
Het idee van maakbaarheid is aantrekkelijk: het biedt de illusie van controle in een chaotische wereld. In een samenleving waarin onzekerheid wordt gevreesd, fungeert het concept van maakbaarheid als een geruststellend mechanisme. Zelfhulpboeken, de positieve psychologie en de belofte van eindeloze persoonlijke ontwikkeling voeden deze illusie. Succes, geluk en zelfs gezondheid worden gepresenteerd als doelen die door middel van de juiste methoden, gewoonten en overtuigingen bereikt kunnen worden.
Toch toont de werkelijkheid zich vaak weerbarstig. Nassim Nicholas Taleb, met zijn concept van de Black Swan, wijst erop dat het leven grotendeels wordt gevormd door onvoorspelbare en ingrijpende gebeurtenissen. De poging om alles te beheersen en te plannen maakt ons juist kwetsbaar: het creëert fragiele systemen die nauwelijks bestand zijn tegen onverwachte verstoringen. Dit geldt niet alleen voor het individu, maar ook voor instituties zoals onderwijs en economie.
II. Onderwijs als dressuur: een kritiek van Illich
Iwan Illich bekritiseerde al in de jaren ’70 de institutionalisering van onderwijs. Volgens hem dient het schoolsysteem niet zozeer om mensen te verrijken met kennis, maar eerder om hen te disciplineren en aan te passen aan de eisen van de maatschappij. Het primaire criterium voor succes in het huidige onderwijssysteem is niet de kwaliteit van de opgedane kennis, maar het vermogen om jarenlang te volharden in een gestructureerd en vaak rigide systeem.
In deze context kan onderwijs worden gezien als een vorm van dressuur: het trainen van individuen om zich te conformeren aan een vooraf bepaald patroon van gedrag en denken. De analytische aanpak waarbij kennis wordt opgesplitst in beheersbare eenheden leidt tot een verlies van het geheel. Net zoals bij het Frankenstein-complex worden de onderdelen geïsoleerd bestudeerd en opnieuw samengesteld, maar gaat daarbij de vitaliteit verloren.
III. De overeenkomst met sport: een analytisch-mechanische aanpak
De manier waarop sport wordt benaderd, biedt een treffende parallel met de maakbaarheidsideologie van de samenleving. In sporten zoals judo en karate wordt het gedrag van de atleet opgedeeld in afzonderlijke technieken en bewegingen om het beheersbaar en overdraagbaar te maken. Hoewel deze aanpak effectief is in het aanleren van specifieke vaardigheden, leidt het ook tot een reductie van het geheel: de sport verliest zijn ‘leven’ en wordt een mechanisch uitgevoerde handeling.
Deze fragmentatie weerspiegelt de bredere maatschappelijke neiging om complexiteit te reduceren tot afzonderlijke, controleerbare elementen. Net zoals in het onderwijs leidt deze benadering tot een conditionering waarbij de sporter niet langer reageert op de dynamiek van het moment, maar op aangeleerde patronen. Hierdoor ontstaat een systeem dat kwetsbaar is voor onverwachte situaties waarin improvisatie en intuïtie vereist zijn.
Deze conditionering, waarin men door herhaling en disciplinering wordt gevormd, sluit naadloos aan bij de kritiek van Illich op het onderwijs. Het is niet de autonome creativiteit van het individu die centraal staat, maar de gehoorzaamheid aan een vooraf gedefinieerd stramien. Zowel in sport als in de maatschappij leidt dit tot fragiliteit: zodra de werkelijkheid afwijkt van het geconditioneerde patroon, ontstaat er verwarring en ineffectiviteit.
IV. De woke-cultuur: het ontkennen van natuurlijke grenzen
Een hedendaagse uitwas van het maakbaarheidsdenken is te vinden in de woke-cultuur, waarin traditionele categorieën zoals geslacht, identiteit en cultuur worden gezien als sociaal geconstrueerde begrippen die volledig te herdefiniëren zijn. Waar oorspronkelijk de emancipatiebewegingen streefden naar gelijke rechten en kansen, lijkt de huidige tendens te veronderstellen dat alle verschillen irrelevant of zelfs onwenselijk zijn.
Door de natuurlijke grenzen en verschillen te ontkennen, ontstaat een cultuur die de biologische realiteit uit het oog verliest. Vanuit een evolutionair en ethologisch perspectief is dit problematisch: verschillen tussen de seksen, bijvoorbeeld, spelen een cruciale rol in de voortplanting en het voortbestaan van de soort. Het negeren van deze realiteiten leidt tot een ideologische verdwazing die ons steeds verder verwijdert van de werkelijkheid.
V. Verdwazing als symptoom van maatschappelijke fragiliteit
Wat we hier verdwazing noemen, is het onvermogen van de moderne mens om de grenzen van zijn eigen maakbaarheid te erkennen. De mens is, zoals ik eerder stelde, een betekenisgevend wezen dat voortdurend probeert orde te scheppen in een chaotische wereld. Dit streven naar orde heeft geleid tot enorme vooruitgang, maar ook tot het verlies van verbondenheid met de natuurlijke werkelijkheid.
Taleb zou dit zien als het creëren van fragiele systemen die niet bestand zijn tegen onvoorspelbare gebeurtenissen. Wanneer we geluk, identiteit en onderwijs volledig proberen te beheersen en te institutionaliseren, maken we deze concepten kwetsbaar. Zodra de realiteit zich aandient in de vorm van onverwachte crises of nieuwe uitdagingen, blijken deze kunstmatige constructen niet langer houdbaar.
VI. Conclusie: de Frankenstein van de moderne samenleving
De moderne samenleving is een Frankenstein-creatie: een verzameling losse onderdelen die kunstmatig samen worden gehouden door ideologieën van maakbaarheid en controle. Net zoals het Frankenstein-monster uiteindelijk zijn schepper confronteert, zullen de kunstmatige constructen van de moderne maatschappij vroeg of laat botsen met de harde realiteit van biologische en natuurlijke grenzen.
De vraag is of we in staat zijn om deze verdwazing te overstijgen en een nieuwe balans te vinden tussen maakbaarheid en realiteit. Kunnen we erkennen dat niet alles in het leven maakbaar is, zonder te vervallen in fatalisme of conservatisme? Kunnen we systemen ontwerpen die robuust zijn en tegelijkertijd openstaan voor verandering?
Dit essay beoogt geen definitieve antwoorden te geven, maar eerder een aanzet tot een kritische discussie over de richting waarin onze samenleving zich beweegt. Want, zoals Taleb, Illich en vele anderen al hebben aangegeven, ligt de sleutel tot werkelijke vooruitgang wellicht niet in het najagen van maakbaarheid, maar in het omarmen van de complexiteit en de onzekerheid van het leven.
Literatuurlijst
Bauman, Z. Liquid Modernity. Polity Press, 2000.
Taleb, N.N. The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable. Random House, 2007.
Illich, I. Deschooling Society. Harper & Row, 1971.
Harari, Y.N. Homo Deus: A Brief History of Tomorrow. Harvill Secker, 2016.
Kahneman, D. Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux, 2011.
Sennett, R. The Corrosion of Character: The Personal Consequences of Work in the New Capitalism. W.W. Norton & Company, 1998.
Foucault, M. Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Vintage Books, 1977.
Bourdieu, P. Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Routledge, 1984.
Goffman, E. The Presentation of Self in Everyday Life. Anchor Books, 1959.
Nietzsche, F. On the Genealogy of Morality. Cambridge University Press, 1887.
Sartre, J.-P. Being and Nothingness. Methuen, 1943.
Fromm, E. The Sane Society. Rinehart, 1955.
Dewey, J. Democracy and Education. Macmillan, 1916.
Horkheimer, M. & Adorno, T.W. Dialectic of Enlightenment. Stanford University Press, 1944.
Postman, N. Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business. Viking Penguin, 1985.
