Schulden: de relatie waar je nooit om vroeg (maar toch niet kwijtraakt)
Beste Debiteur,
Heb je ooit die ene vriend gehad die steevast met een smoes aan komt zetten om geld te lenen, om vervolgens te verdwijnen als sneeuw voor de zon? Gefeliciteerd! Je hebt al een basiskennis van hoe schulden werken. Maar wat als ik je vertel dat schulden véél meer zijn dan een ongemakkelijke WhatsApp-herinnering?
In ‘Schulden: De Onzichtbare Hand die Ons Allen Vasthoudt’ duiken we met een knipoog (en een gezonde dosis ironie) in de wereld van schulden – onze trouwe, zijwat onhandige levenspartner. Van Karl Marx die zich in zijn graf omdraait tot Silvia Federici die ons eraan herinnert dat onbetaalde rekeningen vaak op vrouwen worden afgeschoven: het is een verhaal dat je niet wilt missen.
Waarom lezen? Omdat je na het lezen nooit meer hetzelfde naar je bankrekening kijkt. En omdat het tijd wordt dat we samen lachen om de absurditeit van een systeem dat ons vertelt dat we ‘vrij’ zijn, terwijl we stiekem allemaal aan hetzelfde financiële touwtje trekken.
Met een optimistische blik op onze collectieve financiële toekomst (of is het wishful thinking?),
Peter Koopman
10 apr. 2025
Tel.: 06 8135 8861
P.S. Geen zorgen, deze mail komt niet met een factuur. Dat bewaren we voor je volgende telefoonabonnement.
Schulden: De Onzichtbare Hand die Ons Allen Vasthoudt
Een ironisch-wetenschappelijke dissectie van de mens als kredietgedreven overlevingsmachine
Inleiding: De moderne slavernij in maandelijkse termijnen
Ah, schulden. Onze permanente huisgenoot, die nooit iets bijdraagt aan de afwas, maar wel elke maand eet van ons bord. We fluisteren er niet over, we schamen ons er stilletjes voor, maar stiekem zijn we er allemaal mee getrouwd. En zoals bij elke toxische relatie, blijven we, tegen beter weten in.
Schulden zijn geen afwijking in het systeem — ze zijn het systeem. David Graeber noemde schuld ooit “de morele achtergrond van de wereldmarkt“, wat een beleefde manier is om te zeggen: wie niet leent, doet niet mee. Karl Marx zou zich omdraaien in zijn graf — althans, als dat graf niet al verpand was als onderpand aan Deutsche Bank.
In dit essay gaan we op zoek naar de oorsprong, de psychologie, de machtsstructuren en de genderpolitiek van schulden. Met scherpe grappen en vlijmscherpe analyses, scheren we langs Graeber, Marx, Federici, Hudson, Warren en anderen — en houden we de lezer een spiegel voor waarin hun eigen pinpas reflecteert.
1. Schuld vóór geld: De morele boekhouding van het oerbrein
Laten we een romantisch idee de nek omdraaien: geld is niet ontstaan uit ruilhandel. Nee, volgens antropoloog David Graeber (2011) zijn schulden de oudste vorm van economische organisatie. Gemeenschappen hielden morele rekeningen bij lang voordat er munten waren. Jij hielp mij met de oogst, ik zou jou later helpen bij een jacht. Of niet — en dan begon het wrokkige geroddel.
Schuld was niet een kwestie van getallen, maar van sociale status, verplichting, vertrouwen en dreiging. De eerste boekhouders waren geen economen, maar sjamanen en moeders. En de eerste economische sanctie? Uitsluiting. Geen seks, geen soep, geen sociale toegang.
Dus ja, de menselijke geest is geprogrammeerd om iets terug te moeten doen. Alleen is dat mechanisme gekaapt door instituties die rente rekenen over tijd. Tijd die jij niet hebt, maar die zij graag verkopen.
2. Moraliteit: Schuld als moderne zondeval
We spreken over ‘in het rood staan’ alsof het om een moreel falen gaat. Alsof schulden een teken van zwakte zijn, van karakterloosheid, van losbandigheid. De Calvinistische geest waart nog altijd door Europa: wie leent, zondigt. Wie uitgekleed wordt door het systeem, zal er zelf wel om gevraagd hebben.
Marx zag al dat schulden een wapen zijn — niet van individuen, maar van klassen. De kapitalist leent om te investeren, de arbeider om te overleven. De ene schuld is productief, de andere destructief. En wie die grens bepaalt? De bank, uiteraard. Of liever: het algoritme dat jouw kredietwaardigheid scant op basis van data die je zelf gratis hebt weggegeven.
Zo wordt de schuldenaar niet alleen financieel gegijzeld, maar ook moreel gemarkeerd. De schaamte is onderdeel van het mechanisme. Als het niet pijnlijk zou zijn, zou het niet werken.
3. De psychologie van het krediet: Cortisol op afbetaling
Wat doet schuldenlast met het brein? Simpel: het activeert het stresssysteem alsof er een roofdier achter je aan zit — alleen komt dit roofdier elke maand terug. Schuld maakt mensen letterlijk dommer. Neurologisch onderzoek toont aan dat chronische financiële stress het werkgeheugen aantast en de executieve functies ondermijnt.
Een ironisch detail: de meeste apps om je geldzaken te beheren, veroorzaken zélf stress. Je bankapp toont je saldo met de subtiliteit van een strafblad. En toch openen we het, keer op keer, alsof we hopen dat er een wonder is gebeurd.
Georg Simmel stelde al in Philosophy of Money (1900) dat geld een relationeel fenomeen is, geen ding. Het is niet wat je hebt, maar wat je betekent. En schulden? Die zijn het bewijs dat je als individu faalt in een systeem dat collectief geprogrammeerd is om je te laten falen.
4. Vrouwen en schuld: Onbetaald werk en onzichtbare lasten
Feministische economen zoals Silvia Federici hebben feilloos blootgelegd dat de schuldstructuur ook een genderstructuur is. Terwijl mannen vaak schulden maken om te investeren, maken vrouwen schulden om te zorgen — voor kinderen, voor ouders, voor partners.
Daarnaast draaien vrouwen wereldwijd voor het merendeel van het onbetaalde werk op. Wat is huishoudelijk werk anders dan onbetaalde economische activiteit? Een vorm van arbeid waar de markt graag van profiteert, zonder ooit een factuur te sturen.
Het is tragikomisch dat de vrouw die een gezinsbudget balancerend overeind houdt, zelf aan het eind van de maand rood staat. Niet door overconsumptie, maar door structurele onderwaardering.
Misschien moeten we huishoudelijk werk gewoon als zelfstandige onderneming erkennen — met BTW-nummer, aftrekposten en een startup-subsidie. Al zou dat betekenen dat de overheid moet toegeven dat ze decennialang gratis arbeid hebben geparasiteerd.
5. De toekomst van schulden: Oplossingen in slow motion
Michael Hudson bepleit al jaren een schuldjubileum, een systematische kwijtschelding. Elizabeth Warren wil hervormingen van het studentenkredietsysteem. En in Nederland rommelt men met “schuldsaneringstrajecten” die vooral lijken op financiële reïncarnatie: je begint opnieuw, maar je zonden blijven bij je.
Toch verandert er weinig. Waarom? Omdat schulden macht zijn. Schuld dwingt gehoorzaamheid af. Je stemt anders als je hypotheek afhangt van politieke stabiliteit. Je protesteert minder als je geen buffer hebt. Schulden zijn de moderne ketens: onzichtbaar, maar verdomd effectief.
En dus blijven we kijken naar financiële schandalen alsof het afleveringen zijn van een slechte serie die we haten, maar niet kunnen stoppen. House of Debts, seizoen 10: de bankiers krijgen bonussen, de burgers krijgen betalingsherinneringen.
Conclusie: De tango van afhankelijkheid
Schulden zijn geen fout in het systeem. Ze zijn het systeem. Ze structureren onze relaties, onze angsten, onze dromen. Ze bepalen wie we zijn, waar we wonen, wat we durven en hoeveel we slapen.
We zijn gevangen in een dans waarbij de ander altijd leidt — de bank, de kredietverstrekker, de schuldeiser. De tango van afhankelijkheid kent geen rustmoment. En toch dansen we mee, soms zelfs met een glimlach.
Misschien is het tijd om te leren stijldansen met onze schulden. Niet om ze te negeren, maar om hun structuur te doorgronden. Want zoals elke tango begint met een pas vooruit, begint elke bevrijding met het begrijpen van de ketens.
Literatuurlijst
- Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.
- Marx, K. (1867). Das Kapital. Verlag von Otto Meisner.
- Federici, S. (2004). Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation. Autonomedia.
- Simmel, G. (1900). Philosophie des Geldes. Duncker & Humblot.
- Hudson, M. (2018). …and forgive them their debts. ISLET.
- Warren, E. (2004). The Two-Income Trap. Basic Books.
- Lazzarato, M. (2012). The Making of the Indebted Man. Semiotext(e).
- Sandel, M. (2012). What Money Can’t Buy: The Moral Limits of Markets. Farrar, Straus and Giroux.
- Atwood, M. (2008). Payback: Debt and the Shadow Side of Wealth. House of Anansi.
- Stiglitz, J. (2010). Freefall: America, Free Markets, and the Sinking of the World Economy. W. W. Norton.
- Gabor, D. (2020). “The Wall Street Consensus”. Development and Change.
