Angst of Lust? Wat drijft ú eigenlijk uit bed?
Beste Vrienden,
Stel je voor: een vroege oermens, trillend van angst óf geilheid (wie zal het zeggen), die besluit een speer te gooien, een partner te veroveren of weg te rennen van iets met tanden.
Welkom in het eeuwige duel tussen Lust en Angst – de twee marionettenspelers achter alles wat wij zo verheven “menselijk gedrag” noemen. In mijn nieuwste essay (ja, weer zo’n onverbiddelijk spiegelend stuk) leg ik dit duo op de snijtafel, trekken de zenuwbanen bloot en kijken wat er kriebelt of kromtrekt.
Waarom maken we keuzes? Waarom doen we domme dingen? Waarom zeggen we op Tinder “ik hou van wandelen”, terwijl we gewoon willen paren of niet alleen willen sterven?
Als je denkt dat je een rationeel wezen bent, gefeliciteerd – dan is dit stuk speciaal voor jou.
Wie weet… ontdek je waarom je deze mail überhaupt opende.
Met nieuwsgierige groet,
Peter Koopman
auteur, criticaster en professioneel menselijke-maskers-afrukker
Lust en Angst – Het Yin-Yang van het Menselijk Gedrag
Inleiding – Tussen Verlangen en Vlucht: De Mens als Pendelend Organisme
De mens leeft in een permanente spanning tussen twee fundamentele krachten: lust en angst. Als een op drift geraakte pendule slingert hij heen en weer tussen het najagen van genot en het vermijden van gevaar. Deze twee oerdrijfveren, biologisch ingebed en evolutionair geslepen, vormen de kern van zijn gedrag, zijn motivatie, zijn falen en zijn sublieme verbeelding. Alles wat hij creëert – van religies tot kunst, van oorlog tot orgie – draagt het stempel van deze binaire krachten. Maar de vraag blijft: is dit echt zo binair, zo simpel, zo evolutionair utilitair? Of is het juist een projectie, een narratief dat we nodig hebben om orde te scheppen in een wereld die intrinsiek chaotisch, betekenisloos en tijdelijk is?
In dit essay begeven we ons op het grensvlak van biologie, psychologie, filosofie en neurowetenschap. We ontleden de fundamenten van lust en angst, plaatsen ze binnen de context van het menselijk overleven en onderzoeken hoe deze krachten zich verhouden tot cultuur, bewustzijn, zingeving en… de dood. We grijpen terug op de inzichten van onder andere Freud, Darwin, Nietzsche, Sapolsky, Barrett, Damasio, Becker, en Schopenhauer. Een kaleidoscopische blik op de mens, zonder verfraaiing of moreel sausje.
1. Lust – De Biologie van Verlangen
Lust is geen luxe. Het is de brandstof van voortplanting, voedselverwerving, dominantie en zelfbevestiging. Lust is in evolutionair opzicht niet alleen het orgasme, maar elke prikkel die het organisme ertoe beweegt zich te verplaatsen richting voordeel. In die zin is dopamine de dirigent van de dans tussen verwachting en beloning. Niet de beloning zélf, maar het vooruitzicht ervan houdt het organisme in beweging. Zoals Robert Sapolsky aantoont: anticipatie activeert het brein meer dan de vervulling zelf.
Geoffrey Miller beschrijft in The Mating Mind hoe seksuele selectie – niet natuurlijke selectie – een motor is geweest voor de ontwikkeling van creativiteit, kunst, taal en moraal. In dit model zijn liedjes, verhalen, tatoeages en spiermassa niets anders dan verleidingsstrategieën: ornamenten in de seksuele etalage.
Toch is lust niet louter seksueel. In Dopamine Nation toont Anna Lembke hoe het moderne leven een overdaad aan prikkels biedt, waardoor het brein structureel overprikkeld raakt en lust omslaat in afhankelijkheid, verslaving, depressie. Lust die geen richting of context meer kent, implodeert in leegte.
2. Angst – De Waker van het Overleven
Angst is het evolutionaire alarmsysteem. Zonder angst was de mens allang opgegeten, ondergesneeuwd of vergiftigd. Angst is gericht op het detecteren van dreiging en het snel mobiliseren van lichamelijke middelen om te vluchten, vechten of bevriezen. Joseph LeDoux toont aan dat angst grotendeels subcorticaal ontstaat – voordat we er bewust weet van hebben.
In The Denial of Death beschrijft Ernest Becker hoe angst voor de dood de kern vormt van alle menselijke cultuur. Religies, mythes, rituelen: allemaal pogingen om de angst voor de eindigheid te bezweren. Angst is niet alleen fysiek – het is existentieel. En net zoals lust kan ontsporen in obsessie en verslaving, kan angst uitgroeien tot paranoia, fobie en verlamming.
Lisa Feldman Barrett benadrukt dat wat wij als ‘angst’ of ‘lust’ ervaren, deels wordt geconstrueerd door het brein op basis van voorspellingen, context, en aangeleerde betekenissen. Onze emoties zijn geen pure ‘reflexen’ maar voorspellingen van het brein over wat de wereld van ons vraagt.
3. Het Yin-Yang van Gedrag – Interactie of Antagonisme?
Lust en angst zijn geen tegenpolen maar complementair: waar het organisme verlangt, ligt potentieel gevaar. Seksuele toenadering kan leiden tot afwijzing. Nieuw voedsel kan giftig blijken. Sociale erkenning kan faliekant mislukken. Juist het samenspel maakt gedrag functioneel: een balans tussen risico en beloning.
In de sportpsychologie wordt dit spanningsveld expliciet ingezet: atleten leren omgaan met ‘prestatiedruk’ door hun angst te kanaliseren in focus, hun lust te temperen tot discipline. De vechtsporter kent de dodelijke dans tussen verlangen naar overwinning en angst voor falen – of letsel. De beste prestaties ontstaan op het snijvlak van deze krachten.
Freud herkende deze dualiteit in zijn beschrijving van Eros (levensdrift) en Thanatos (doodsdrift). Waar Eros verbindt, opbouwt, creëert – is Thanatos gericht op opheffing, rust, afbraak. Maar zoals bij elk dualisme, zit de valkuil in het reductionisme. De mens is niet óf Eros óf Thanatos – hij is een spelend kind in een veld van fluctuaties.
4. Bewustzijn, Zingeving en de Constructie van Behoefte
Het menselijk bewustzijn is een laatkomer in het evolutionaire bouwwerk. Volgens Damasio is het bewustzijn een uitvloeisel van homeostatische regulatie. We voelen, vóór we denken. Zijn fameuze uitspraak – “We are feeling machines that think, not thinking machines that feel” – raakt hier de kern.
Vanuit deze visie is zingeving geen spirituele waarheid, maar een strategie om motivatie te behouden binnen een chaotische wereld. Het ‘zelf’ is een emergente illusie – nuttig, maar fictief. De mens construeert verhalen over zichzelf om de continue honger (lust) en dreiging (angst) betekenisvol te maken. Viktor Frankl’s Man’s Search for Meaningillustreert dit: zin geeft houvast wanneer angst en pijn alles dreigen te overspoelen.
De vraag blijft of deze ‘zin’ intrinsiek is of een vorm van cognitieve masturbatie – een intellectueel nevenproduct van een brein dat zijn eigen driften probeert te duiden. In dat opzicht is het dualisme zelf – lust versus angst – misschien ook een versimpeling. Zoals Nietzsche schreef: “Er zijn geen feiten, alleen interpretaties.”
5. De Illusie van Vrije Wil – Wie Stuurt het Schip?
De vrije wil is misschien het ultieme slachtoffer van het dualisme tussen lust en angst. In een wereld waarin gedrag voortkomt uit evolutionair geprogrammeerde reacties op prikkel en dreiging, resteert weinig ruimte voor ‘keuze’. Daniel Wegner, in The Illusion of Conscious Will, toont hoe veel van ons gedrag post-rationeel wordt ‘verklaard’ in plaats van veroorzaakt door bewuste intentie.
Zelfs morele keuzes zijn vaak verankerd in emotie, aangeleerde scripts, sociale conditionering. Angst voor uitsluiting of verlangen naar goedkeuring stuurt ons gedrag subtieler dan we willen erkennen. In deze zin is moraal vaak niets anders dan een gecultiveerde angst of een genormaliseerde lust.
6. Maatschappij als Lust-Angstmachine – Media, Politiek en Religie
De moderne maatschappij kapitaliseert expliciet op dit duale systeem. Marketing verkoopt producten via verlangen (“krijg dit lichaam, deze status”) en angst (“voorkom ouderdom, ziekte, afwijzing”). Politiek mobiliseert stemmen via angst voor de ander en lust naar veiligheid of status quo. Religie biedt troost en gemeenschap, maar altijd verpakt in de dreiging van hel of verdoemenis.
De informatiesamenleving heeft deze dynamiek geoptimaliseerd. Sociale media functioneren als dopamineverslaafde spiegelpaleizen waarin we constant balanceren tussen angst voor gemis (FOMO) en lust naar bevestiging (likes). De gebruiker is zowel consument als geconsumeerde.
7. Sport, Seks en Sterfelijkheid – Het Lichaam als Theater
De sportwereld is bij uitstek een arena waar lust (prestatie, roem, macht) en angst (falen, verwonding, ontmaskering) in real time botsen. Elke atleet kent de mix van euforie en verlamming.
Ook seks is een toneel waarin de strijd tussen lust en angst zichtbaar wordt: verlangen naar overgave versus angst voor afwijzing, overrompeling, intimiteit. Seks is letterlijk een fusie van blootstelling en verovering. Zelfs de dood – ons ultieme taboe – wordt via rituelen, zwarte humor en romantisering als het ware seksueel gesublimeerd. De aantrekkingskracht van het ‘gevaarlijke’ – risicoseks, extreme sporten, oorlogsfantasieën – is niets anders dan het samensmelten van de twee krachten in hun zuiverste vorm.
Conclusie – Tussen Twee Vuren
De mens is geen rationeel wezen met emoties, maar een emotioneel wezen met redeneervermogen als appendix. Lust en angst zijn de stuurmechanismen van ons gedrag, ons denken, onze cultuur. Soms balanceren we, soms slaan we door. Soms sublimeren we het in kunst, soms degraderen we het tot destructie.
De vraag of we worden gedreven door angst of lust is dan ook verkeerd gesteld. We zijn die krachten. Het zijn geen externe motieven, maar de brandstof van ons zijn. Misschien is bewustzijn niets anders dan het tussenstation waarin deze krachten elkaar kruisen – soms in harmonie, meestal in conflict.
Maar dat we verklaren – dat we essays als dit schrijven – is op zich al bewijs van de drang om de chaos van onze driften te temmen. En dat, beste lezer, is precies wat ons mens maakt.
Literatuurlijst (selectie):
- Becker, E. (1973). The Denial of Death.
- Barrett, L. F. (2017). How Emotions Are Made.
- Damasio, A. (1999). The Feeling of What Happens.
- Frankl, V. (1946). Man’s Search for Meaning.
- Freud, S. (1920). Beyond the Pleasure Principle.
- Lembke, A. (2021). Dopamine Nation.
- LeDoux, J. (1996). The Emotional Brain.
- Miller, G. (2000). The Mating Mind.
- Nietzsche, F. (1882). Die fröhliche Wissenschaft.
- Sapolsky, R. (2017). Behave.
- Wegner, D. (2002). The Illusion of Conscious Will.
