Deel II: Het Waterbed
Waarom jouw lijf géén brein nodig heeft om te weten dat je klote bent
Beste lezer,
Na de thermostaat komt… het waterbed. Deel II van “Voorspellen of Verdragen” laat zien wat er gebeurt als het brein niet meer de boventoon voert, maar het lichaam zelf de regie neemt – trager, taaier en verdomd moeilijk af te stellen.
We verkennen de homeostatische diepten, de rebelse veerkracht van het interoceptieve netwerk, en de vraag of stress misschien niet een bug, maar een feature is. Dit is het domein van helostase – een term die je straks met smaak zult gebruiken op verjaardagen om die ene zweverige tante het zwijgen op te leggen.
Een essay als een fysieke ervaring – verwacht een paar prikkels, wat ontregeling, maar vooral: herkenning. Want onder die neocorticale bravoure blijft het menselijk organisme gewoon een zak water met ambities.
Lees hier deel II:
[Link naar deel II – Het Waterbed]
Met stromende groet,
Peter Koopman
(soms denkend, soms drijvend, altijd interoceptief alert)
Volledige these tweeluik:
De mens is geen rationeel wezen met zelfcontrole, maar een voorspellend organisme dat gedrag inzet als compensatie voor dreiging en onzekerheid. Het falen van diëten, burn-outs, sociale conflicten en zelfs verliefdheid zijn geen fouten, maar verwachte bijwerkingen van een waterbed dat probeert te blijven drijven.
TWEELUIK DEEL II – ESSAY
Het menselijk waterbed – allostase, compensatie en de illusie van controle
“Een mens is geen machine met knoppen, maar een waterbed vol tegenstrijdige signalen, dat bij elke druk elders opbolt. En dat weigert te luisteren naar bevelen van zijn eigen bewustzijn.”
1. Inleiding: De mythe van controle
De moderne mens gelooft in controle. We tellen stappen, plannen geluk, meten stress, sturen gedrag. Maar onder die illusie van grip ligt een systeem dat niet gestuurd wil worden, maar voorspelt en compenseert. Niet lineair, maar fluïde. Niet rationeel, maar allostatisch. En dat maakt de mens geen bestuurder, maar bijrijder in een zelfregulerende bio-voorspellende ballon: een waterbed.
Wanneer je ergens op drukt — stress reduceert, meer sport, minder eet, minder sociale prikkels — gebeurt er elders iets dat je niet gepland had. Libido schiet omhoog. Prikkelbaarheid stijgt. Emotionele stabiliteit wankelt. Je voelt je uitgeput zonder reden. Het lichaam compenseert voortdurend. Het is niet bezig met jouw doelen, maar met overleven tegen de laagst mogelijke kosten.
Welkom in het rijk van allostase.
2. Van homeostase naar allostase: chaos als default
Waar homeostase staat voor stabiele setpoints (temperatuur, bloeddruk), draait allostase om contextuele voorspellingenen dynamisch evenwicht. De setpoints zelf veranderen afhankelijk van dreiging, omgeving en verwachting. Allostase is anticiperend: het lichaam past zich aan vóór er een probleem is.
- Warmte verwacht? Zweten start vroegtijdig.
- Stressvolle situatie op komst? Hartslag stijgt al in de anticipatie.
- Sociale afwijzing dreigt? Cortisol piekt preventief.
Het brein, met name via het interoceptieve netwerk (insula, anterior cingulate cortex, hypothalamus), voorspelt interne toestand en stuurt via het autonome zenuwstelsel het hele lichaam bij.
Kernidee: het lichaam is niet op zoek naar rust, maar naar voorspelbaarheid.
3. Het interoceptieve netwerk: waarheid is perceptie
Wat je voelt, is niet wat er is. Het is wat je brein denkt dat er gaat komen. Interoceptie, het vermogen om interne signalen waar te nemen, is de ruggengraat van je gevoel van ‘zelf’. Maar dit systeem is voorspellend, niet objectief. Als jij verwacht dat iets pijnlijk wordt, zal het lichaam daar alvast op reageren: spieren spannen zich, hartslag stijgt, pijn wordt écht.
Emotie = geconceptualiseerde interoceptie. Stress, angst, honger, affectie: allemaal interpretaties van interne signalen binnen een context.
Barrett: *”Je voelt wat je brein verwacht dat je voelt.”
Bij verstoorde interoceptie ontstaan foute voorspellingen: paniekaanvallen, valse honger, psychosomatische klachten. Het lichaam is het waterbed; je bewustzijn is slechts de verlichte sticker erop.
4. Compensatiegedrag: alles is een kostenplaatje
Het lichaam compenseert alles. Elke gedragsverandering wordt elders in het systeem verwerkt:
- Meer fysieke inspanning? Minder spontane beweging door de dag.
- Calorierestrictie? Verminderde cognitieve alertheid, trager herstel, minder seksuele interesse.
- Chronische stress? Verhoogde ontsteking, slechtere slaap, sociale terugtrekking.
En de compensatie hoeft niet fysiologisch te zijn. Vaak is hij sociaal of psychologisch:
- Minder prikkels → meer eetdrang
- Minder sociale waardering → meer behoefte aan seks, status, bevestiging
- Verlies van controle → toename in obsessieve routines
Het brein zoekt geen evenwicht, maar relatieve stabiliteit binnen de context. Het is bereid elders in te boeten, zolang het maar kan voorspellen wat er gebeurt.
5. Sociale compensatie: aandacht als regulatiemechanisme
De mens is een sociaal organisme, dus compensatie gebeurt ook via anderen:
- Seks als stressregulatie
- Aandacht als dopaminebooster
- Conflict als exitstrategie bij overprikkeling
Goffman leerde al dat we een zelf presenteren naar gelang het podium. Het zelf is dus niet één identiteit, maar een dynamische uitdrukking van homeostatische en allostatische druk. Of in modernere termen: de performance is de compensatie.
Casus 1: De manager met burn-out
Een succesvolle manager draait wekenlang op adrenaline en controle. Na een reorganisatie valt hij plots uit. Niet omdat het te veel was, maar omdat het lichaam al die tijd compenseerde met cortisol, onderdrukte interoceptie en sociale prestatie. Als het gevaar wegvalt, stort het waterbed in.
Likes, retweets, applaus, flirten, woede-uitbarstingen: allen vormen van sociale regulatie van het interne waterbed. Het gedrag is niet irrationeel, maar compenserend. Wat raar lijkt, is vaak een allostatisch antwoord.
Casus 2: De ADHD’er met prikkelhonger
De 17-jarige jongen met ADHD lijkt verslaafd aan TikTok, energydrinks en seksueel risicogedrag. Maar zijn brein zoekt continue prikkels om het interne under-arousalniveau te compenseren. De impulsiviteit is geen gebrek aan discipline, maar een allostatisch noodsignaal.
6. Slot: Begrijp je compensaties, of zij beheersen jou
Je bent geen rationele kapitein op je schip, maar eerder een goedbedoelende tolk van een onderling bekvechtend bemanningsteam dat het schip op koers probeert te houden. De enige manier om regie te hervinden is niet onderdrukken, maar doorzien.
- Waar compenseer je?
- Wat probeer je te reguleren?
- Welke voorspelling stuurt je gedrag?
Zelfkennis is geen kwestie van karakter, maar van interoceptieve precisie en contextueel bewustzijn. Je moet leren voelen wat je lichaam voorspelt — en beslissen of je daarin mee wilt gaan.
Alle gedrag is compensatie. De vraag is: ten koste van wat?
Reflectieve bonus: De mens als vloeibare voorspelling
De twee perspectieven sluiten elkaar niet uit – ze verhelderen elkaar. Het ene kijkt naar binnen (interoceptie, allostase), het andere kijkt naar de beweging (resonantie, verplaatsing). Het ene toont de mens als regelend systeem, het andere als emotioneel ecosysteem. Beide zijn waar. Beide zijn onvoldoende. Samen vormen ze het begin van een mensbeeld dat recht doet aan de complexiteit, zonder te vervallen in mystiek of mechaniek.
Slotbeschouwing: Tussen Predictie en Resonantie
Ergens tussen het rationele lichaamsbudget en het poëtische waterbed probeert de mens zichzelf te begrijpen. Maar wie zich reduceert tot zijn thermostaat, mist de storm. En wie zich verliest in de golven, vergeet dat hij kan zwemmen.
Waar het eerste essay de nadruk legde op voorspellende regulatie en neurale economie, laat het tweede essay zien dat betekenis en beleving niet lineair zijn. Een hartslag is niet zomaar een getal, het is ook een gevoel. Een bloeddruk is niet slechts een parameter, maar een emotionele verklikker. De mens is én mechaniek én metafoor – en probeert voortdurend de brug te slaan tussen zijn fysieke realiteit en zijn belevingswereld.
De vraag is dus niet of we gestuurd worden – natuurlijk worden we dat. De vraag is: hoe bewust zijn we van die sturing, en hoe hanteren we de gevolgen ervan?
Wie deze essays leest, kijkt voortaan met een andere blik naar het gapen van een leerling, het uitblijven van motivatie bij een sporter, of de driftige feedbackloop van een geërgerde geliefde. Alles is regulatie – en niets is slechts regulatie.
Literatuurlijst (selectie, gerangschikt op relevantie en vakgebied)
Neurowetenschappen & Psychofysiologie
- Barrett, L.F. (2017). How Emotions Are Made. Houghton Mifflin Harcourt.
- Craig, A.D. (2003). “Interoception: The sense of the physiological condition of the body”. Current Opinion in Neurobiology, 13(4), 500–505.
- Sterling, P. (2012). Allostasis: A model of predictive regulation. Physiology & Behavior, 106(1), 5–15.
- Damasio, A. (1999). The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness. Harcourt.
Filosofie & Bewustzijn
- Merleau-Ponty, M. (1945). Phénoménologie de la perception. Gallimard.
- Varela, F., Thompson, E., & Rosch, E. (1991). The Embodied Mind. MIT Press.
- Dennett, D.C. (1991). Consciousness Explained. Little, Brown & Co.
Ethologie, Evolutionaire Psychologie & Antropologie
- Sapolsky, R.M. (2017). Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst. Penguin.
- Friston, K. (2010). “The free-energy principle: a unified brain theory?”. Nature Reviews Neuroscience, 11(2), 127–138.
- Gazzaniga, M.S. (2011). Who’s in Charge? Free Will and the Science of the Brain. HarperCollins.
Toegepaste Sport- & Prestatiepsychologie
- Hobson, N. et al. (2018). “The Psychology of Rituals”. Current Directions in Psychological Science.
- Beilock, S. (2010). Choke: What the Secrets of the Brain Reveal About Getting It Right When You Have To. Free Press.
- McGonigal, K. (2015). The Upside of Stress. Avery.
