Gevormd tot in de vezels

Denk jij écht zelf? Of ben je gewoon goed getraind?

Beste denker, twijfelaar, of tevreden conformist,

Laat me je een vraag stellen – één die je hersenen misschien even uit hun algoritmisch geslepen comfortzone haalt:

Hoeveel van wat jij denkt, is écht van jou?

Niet om het moeilijk te maken hoor. Maar stel je voor: je dagelijkse opinies, je voorkeuren, zelfs je rebellie – misschien is het allemaal netjes geconditioneerd. Met liefde ingebed door je leraren, je tijdlijn, en je vriendengroep. Je denkt vrij te zijn, maar misschien sta je gewoon netjes in de rij… met een glimlach.

In mijn nieuwste essay – “Gevormd tot in de vezels” – neem ik je mee langs het zorgvuldig geplaveide pad van onderwijs, media en sociale context. Niet om je de les te lezen, maar om je even te laten stilstaan bij de vraag:
Ben jij een vrij mens?
Of gewoon een goed getrainde Pavlov-hond in sneakers?

Waarom lezen?
Omdat het je misschien net dat ongemakkelijke maar verfrissende gevoel geeft van betrapt worden op je eigen voorspelbaarheid. En ja, omdat je het waard bent om jezelf een spiegel voor te houden die geen schoonheidsfilter kent.

Scrol door om te lezen »
(Of niet. Maar bedenk dan wie dat besluit eigenlijk voor je nam.)

Blog

Met licht cynisch plezier geschreven, en hopelijk met nét genoeg ironie om je te laten glimlachen. Of grommen. Beide zijn welkom.

Hartelijke groet,

…… aldus Peter Koopman

Invloedzoeker, geen influencer.

04 jun. 2025

Tel.: 06 8135 8861

Gevormd tot in de vezels: een essay over de mens als maakbaar, manipuleerbaar en meegaand organisme

Voorwoord: De drang tot delen – of het nu dwang is of hoop

Waarom schrijf ik dit? Waarom deel ik deze gedachten, dit ongemak, deze cynische verwondering? Omdat ik wil dat jij, lezer, denkt zoals ik denk? Omdat ik bevestiging zoek voor mijn inzichten? Misschien. Misschien ook omdat ik het niet laten kán. Er is een innerlijke aandrang om te delen – een neiging die balanceert tussen egocentrische zendingsdrang en altruïstisch onderricht. De behoefte om te influencen, niet als influencer, maar als invloedzoeker. Want invloed is macht, en macht is de laatste toevlucht van wie zichzelf wil vergeten. Wat ik hier neerpen, is deels mijn strijd met mezelf. Maar wees gerust: je hoeft het niet met me eens te zijn. Sterker nog, dat zou verdacht zijn.

Inleiding: De illusie van autonomie

De moderne mens koestert het romantische idee van zelfbeschikking. Van unieke gedachten, eigen keuzes, een onwrikbaar moreel kompas. Maar wie even onder de motorkap kijkt, ziet een ander wezen: vormbaar als klei, volgzaam als vee, conditioneerbaar als een hond van Pavlov. We denken dat we denken. In werkelijkheid herhalen we wat ons is ingeprent door onderwijs, media en de sociale omgeving. Dit essay onderzoekt die vormende krachten, de illusie van keuzevrijheid en de vraag of echte autonomie überhaupt mogelijk is.

I. Onderwijs: het maaiveld begint bij de schoolbanken

Onderwijs is niet slechts overdracht van kennis; het is de inprenting van gewenst gedrag. Wie afwijkt, wordt gecorrigeerd of uitgesloten. Ivan Illich’s Deschooling Society (1971) is hier profetisch: onderwijs temt, conditioneert, en leidt op tot volgzaamheid in plaats van kritisch denken. Het leerplan is geen neutrale routekaart, maar een cultureel en ideologisch programma dat het individu moet inpassen in het systeem.

Daarbij is het onderscheid tussen via positiva (kennis toevoegen) en via negativa (verwijdering van het overbodige) cruciaal. Het huidige systeem neigt naar de eerste, maar echte autonomie vergt de tweede: snoeien om te groeien, niet vullen om te zwellen.

B.F. Skinner zou het goedkeuren: het gedrag dat beloond wordt, wordt herhaald. Onderwijs is daarmee een klassiek conditioneringsmodel. Maar ook Daniel Dennett stelt dat leren geen neutraal proces is, maar een sturingsmechanisme van memetische transmissie. We zijn geen autonoom lerende wezens, maar hosts voor culturele virussen. Wie dat niet ziet, is besmet.

II. Media: de spiegel waar je in verdwijnt

In het digitale tijdperk zijn media de belangrijkste vormgevers van opinie en gedrag. Wat we weten, geloven en vrezen wordt niet gedacht, maar geconsumeerd. Newsfeeds, clickbait en algoritmische bubbelvorming conditioneren ons tot pavloviaanse reactieorganismen. Wie het nieuws beheerst, beheerst de werkelijkheid. De media zijn geen vierde macht, maar de onzichtbare eerste. Ze voeden, filteren, framen – zonder dat je het merkt. Of zoals McLuhan stelde: “The medium is the message.”

Je mening is niet van jou. Ze is geïmplanteerd, gevoed en bekrachtigd door herhaling, gewenning en bevestiging. De vraag is niet of je beïnvloed bent – maar of je nog weet waardoor.

Neem bijvoorbeeld Shoshana Zuboff’s The Age of Surveillance Capitalism. Hierin wordt pijnlijk blootgelegd hoe techbedrijven ons gedrag voorspellen én sturen, op basis van data die we vrijwillig (doch onwetend) afstaan. De mens als meeteenheid en speelbal tegelijk. De vrije wil verdampt waar algoritmen de uitkomst al kennen.

III. Sociale omgeving: de smeerolie van conformisme

De peergroup is de meest directe drukmachine. Binnen elke groep – sportclub, vriendengroep, collega’s – gelden onuitgesproken normen. Afwijken is riskant. Je past je aan om te overleven. Zoals Goffman betoogt in The Presentation of Self in Everyday Life (1959): je speelt rollen, schrijft scripts en stemt je gedrag af op het verwachte decorum.Authenticiteit is toneel. Zelfs rebellie is vaak een sociaal script.theguardian.com+2theguardian.com+2en.wikipedia.org+2

Wie in de pas loopt, wordt beloond met erkenning en aandacht – de valuta van sociaal bestaansrecht. Wie dat doorziet en alsnog meedoet, is cynisch. Wie dat niet doorziet, is naïef. Wie weigert, verdwijnt.

De mens als sociaal wezen is een opportunist. Niet omdat hij slecht is, maar omdat hij overleven verkiest boven waarheid.Ethologie leert ons: het dier dat zich aanpast, plant zich voort. De rest is filosofie.

IV. De val achter je: het moment van inzicht

Pas als de structuren waarin je gevormd bent, beginnen te knellen, komt het besef. Als de val dichtklapt – burn-out, relatiebreuk, maatschappelijke uitsluiting – ontstaat ruimte voor reflectie. Maar ook dan kiest men zelden voor radicale autonomie. Men kiest voor comfort binnen nieuwe grenzen. De mens zoekt geen vrijheid, maar werkbare gevangenschap.en.wikipedia.org

Zoals Taleb in Antifragile betoogt: pas in de chaos, het verlies, ontstaat iets robuusts. Maar dat vergt verlies, lijden en vooral: zelfdenken. En dat is energie-intensief.

Of zoals ik het graag scherp stel: we zijn vaak te zuinig, te dom of te lui om zelf na te denken. In plaats van de spiegel aan te kijken, richten we onze blik op het scherm.

Conclusie: de mens als meegaand organisme

Onderwijs, media en sociale context maken ons tot wie we zijn – of liever: tot wat zij willen dat we zijn. De illusie van vrije wil is een functionele fabel. Autonomie is zeldzaam, omdat het pijnlijk is. Toch ligt daar de enige echte mogelijkheid tot groei: in het weigeren, het wantrouwen, het ontleren. De ware autonoom is niet degene die veel weet, maar die durft te vergeten wat hem ooit wijs is gemaakt.

Laat dit essay dan ook geen pleidooi zijn voor verandering, maar een spiegel: kijk erin, grimlach, en vraag je af wie je werkelijk zou zijn als niemand je ooit iets had geleerd.

Slotparagraaf: De paradox van invloed

En toch, hier zijn we. Jij leest, ik schrijf. Ik probeer je te beïnvloeden met een betoog dat stelt dat beïnvloeding onvermijdelijk is. Is dat hypocrisie? Of slechts het besef dat je het spel beter kunt benoemen dan ontlopen? Misschien is echte autonomie niet het vermijden van invloed, maar het kiezen wie je je laat beïnvloeden. Dus als je iets onthoudt van dit stuk, laat het dan dit zijn: de waarheid maakt zelden vrij, maar ze maakt je in elk geval minder kneedbaar.

Bonusvraag om het systeem te testen:

“Wat zou u doen als het stoplicht op groen springt, maar iemand naast u blijft staan?”

“Stopt u ’s nachts ook voor een rood stoplicht terwijl de weg uitgestorven is?”

Dat, beste lezer, is pas een test van autonomie. Wie volgt wie? Wie denkt zelf? Wie kijkt, wie wacht, wie weet wat hij doet?

Want uiteindelijk, zoals je essay zo scherp stelt:
We zijn vrij… binnen het script dat we nooit zelf geschreven hebben.

Laat dit essay lezen aan wie zichzelf wijsmaken dat ze vrij zijn. En zeg ze dan: “Misschien ben je vrij, maar niet van invloeden. Alleen van inzicht.”

Aanbevolen literatuur & referenties