“Ik ben te dom om mijn mening te weerleggen!” – Peter Koopman
Bijgeloof: de oudste vorm van groepsfitness voor het brein.
Beste denkend medemens (of in elk geval: potentieel denkend),
Heb je weleens een zwarte kat ontweken, je horoscoop gelezen “voor de grap”, of een vage Facebook-wijsheid geliket over “energieën” die je aura versterken? Geen zorgen – je bent slechts slachtoffer van je eigen brein. Net als de rest van de soort.
Ik schreef een essay. Over bijgeloof, overtuiging, cognitieve luiheid, en de evolutionair verklaarbare neiging van de mens om onzin te omarmen alsof het waarheid is. Michael Shermer was de aanstichter, ik deed het snijwerk. Verwacht geen therapeutische warmte, wel een spiegel waarin het beeld iets te scherp is.
In dit stuk:
– Waarom je hersenen liegen zonder het te vragen.
– Hoe domheid sociaal besmettelijk is.
– Wat religie, crypto, zelfhulpgoeroes en detox-druppels gemeen hebben.
– En vooral: waarom kritisch denken pijn doet – maar ook de enige uitweg is.
Voor wie liever blijft geloven in kabouters, karma of Klaus Schwab: gewoon even negeren. Voor de rest: een warm welkom in de club der ongemakkelijke waarheidszoekers.
Met vriendelijke groet (en lichte ergernis),
Peter Koopman
– sportdocent, breinsloper, geloofskeurder
24 jun. 2025
Tel.: 06 8135 8861
Geloof, bijgeloof en andere hersenspinsels van het dier Homo sapiens
Een cynisch essay over de evolutionaire oorsprong van ons domme geloof in onzin en de collectieve verdwazing die we beschaving noemen.
Inleiding: Het brein als onbetrouwbare verteller
Stel je voor: een wezen met een overontwikkeld brein, opgegroeid op de savanne, dat patronen herkent in wolken, bedoelingen toeschrijft aan ritselende struiken en zich nu massaal overgeeft aan horoscopen, homeopathie en complotten over 5G. Welkom bij de mens. Geen rationele computer op twee benen, maar een sentimenteel dier met een oververhit associatievermogen en een ontembare drang naar betekenis – hoe idioot ook.
In The Believing Brain fileert Michael Shermer de menselijke neiging tot geloven: eerst komt de intuïtie, dan de rationalisatie, en pas daarna – als we er zin in hebben – de feiten. Geloof is geen uitzondering. Het is de standaardmodus van een brein dat liever gerustgesteld wordt dan geïnformeerd. In dit essay dissecteer ik dat mechanisme. Met de botte scalpel, uiteraard.
1. Patroonvorming en intentie: de software van bijgeloof
Het begint onschuldig: ons brein ziet verbanden. Dat is handig als je een sabeltandtijger wilt vermijden. Maar hetzelfde mechanisme zorgt er ook voor dat mensen geloven dat een zwarte kat ongeluk brengt. Deze evolutionaire bug heet patternicity– de neiging overal patronen te zien. Een onschuldige neiging, tot je er je leven op bouwt.
Voeg daar agenticityaan toe – de neiging om alles een bedoeling toe te schrijven – en je hebt de perfecte storm: God die straft met een overstroming, karma die zich met parkeerboetes bezighoudt, een onzichtbare elite die baby’s drinkt in kelders van pizzatenten. De mens is een intentionele gek. Alles moetergens goed voor zijn. Behalve, helaas, de mens zelf.
2. Emotie als fundering van ‘waarheid’
Wie denkt dat we eerst denken en dan geloven, gelooft ook nog in Sinterklaas. De realiteit: we voelen eerst, en daarna gaan we als een PR-afdeling op zoek naar feiten die dat gevoel rechtvaardigen. Het brein is geen onderzoeksinstituut; het is een lobbykantoor met één klant: het ego.
Confirmation bias zorgt ervoor dat we enkel lezen wat ons al beviel. Dat geldt voor antivaxxers, klimaatontkenners én voor jou, lezer. Ja, jij ook. Intelligentie biedt geen bescherming; het maakt je slechts beter in het verzinnen van smoesjes waarom je gelijk hebt.
3. Geloof als psychologische pleister
Waarom geloven mensen in onzin? Simpel: het werkt. Geloof geeft controle, betekenis, verbondenheid – illusies die evolutionair lonend zijn. Geloof troost, zelfs als het totale fictie is. De waarheid is koud, onverschillig en complex. Geloof is warm, zinvol en heerlijk stompzinnig.
Op groepsniveau versterkt geloof cohesie. Rituelen, dogma’s en groepsdenken maken van losse individuen een stam. Helaas is de prijs hoog: uitsluiting, dogmatisme en oorlog. Maar hé – zolang we samen zingen, maakt het niet uit wie er buiten de cirkel sterft.
4. Cognitieve snelwegen naar de afgrond
Ons brein is gebouwd op heuristieken: mentale snelkoppelingen die energie besparen, maar ons tegelijk het ravijn in leiden. We overschatten wat we vaak horen (availability bias), herkennen patronen waar ze niet zijn (representativeness bias) en lijden collectief aan tunnelvisie.
Cognitieve dissonantie zorgt ervoor dat we liever ons wereldbeeld herschrijven dan ons ongelijk toegeven. En autoriteitsbias maakt dat we een witte jas meer vertrouwen dan een databank. Het resultaat: massapsychose met een diploma.
5. Moderne mythes: zelfhulp, crypto en chemtrails
Religie is passé? Think again. We hebben het gewoon vervangen door andere nonsens. Complottheorieën, goeroe’s, detoxkuren, en spirituele influencers: allemaal gebaseerd op hetzelfde narratieve sjabloon.
1. Probleem: de wereld is oneerlijk.
2. Oplossing: één simpele waarheid (meestal te koop).
3. Selectieve data.
4. Insider-groep met eigen jargon.
5. Kritiek is bewijs van je gelijk.
Dat is niet geloof. Dat is marketing. En het verkoopt als warme broodjes – vooral als je ze gluten-, suiker- en feitenvrij aanbiedt.
6. Kritisch denken: het dieet dat niemand wil volgen
Shermer bepleit geen ijskoud scepticisme, maar methodologisch scepticisme: de bereidheid je eigen geloof onder vuur te nemen. Klinkt nobel. Is slopend. Kritisch denken kost energie, sociale frictie en mentale flexibiliteit. Liever een simpele leugen dan een complexe waarheid.
De wetenschappelijke methode is geen waarheidsgenerator, maar een vuilnisfilter. Hypothese, falsificatie, replicatie – saai, moeilijk en traag. Toch is het het enige verdedigingsmechanisme tegen massale verdwazing.
De Socratische methode – “Wat weet ik echt?” – is even doeltreffend als oncomfortabel. Maar noodzakelijk. Want in een wereld vol bullshit is twijfel een morele plicht.
7. Voorbeelden van moderne verdwazing
· Anti-vaccinbeweging: emotie vóór data, YouTube vóór wetenschap, groepsgevoel vóór volksgezondheid.
· Complottheorieën: willekeurige gebeurtenissen omgevormd tot religie – met martelaren, ketters en heilige teksten in Facebookgroepen.
· Alternatieve geneeskunde: placebo’s met dure etiketten, versterkt door anekdotes, marketing en institutionele lafheid.
8. Zeven stappen richting mentaal ontwaken (of: hoe je jezelf niet voor de gek houdt)
1. Herken je eigen patronen en bedoelingsdrang.
2. Oefen in twijfel. Het voelt ongemakkelijk – dat is goed.
3. Check je bronnen. Ja, ook als het jouw kant bevestigt.
4. Zoek alternatieven. Er is altijd meer dan één verklaring.
5. Voer gesprekken met mensen die je niet gelijk geven.
6. Verander van mening als het bewijs verandert.
7. Verlies nooit je nieuwsgierigheid – dat is de enige ware religie.
9. Kritisch denken is geen feestje
Er is een reden waarom geloof aantrekkelijker is: het is makkelijk, sociaal lonend, en verdomd gezellig. Kritisch denken is koud, vermoeiend en je verliest er vrienden door. Maar het alternatief is intellectuele zelfmoord.
Niet alles hoeft geanalyseerd te worden – sommige dingen zijn gewoon gezond verstand. Maar zodra iets riekt naar groepsdenken, emotionele overdrive of ideologisch comfort, moet het mes erin.
Conclusie: Homo credens – het gelovige dier
De mens is geen rationeel wezen dat soms emotioneel is. Het is een emotioneel wezen dat af en toe, bij toeval, rationeel uit de hoek komt. Geloof is een bijproduct van een brein dat gemaakt is om te overleven, niet om de waarheid te vinden.
Toch is er hoop: als we leren hoe we geloven – niet of we geloven – kunnen we dat mechanisme gebruiken zonder erin te verdrinken. Met een beetje discipline, een snufje twijfel en een flinke dosis humor kunnen we het verschil leren zien tussen betekenis en onzin.
En wie weet – misschien worden we dan ooit iets minder dom. Of in elk geval: minder overtuigd van ons gelijk.
Nawoord: Voor wie dit leest en zich ongemakkelijk voelt
Goed. Dan doe je het dus goed. Want echt denken doet altijd een beetje pijn.
Maar het geneest ook – van domheid, groepswaan en spirituele obesitas.
Welkom bij de club van de twijfelaars.
Bronnen
· Michael Shermer – The Believing Brain: From Ghosts and Gods to Politics and Conspiracies (2011)
· Daniel Kahneman – Thinking, Fast and Slow (2011)
· Steven Pinker – Rationality: What It Is, Why It Seems Scarce, Why It Matters (2021)
· Carl Sagan – The Demon-Haunted World: Science as a Candle in the Dark (1995)
· Robert Cialdini – Influence: The Psychology of Persuasion (1984)
· Richard Dawkins – The God Delusion (2006)
· Pascal Boyer – Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought (2001)
· Stuart Vyse – Believing in Magic: The Psychology of Superstition (2013).
