Deugen: een handleiding voor de moderne huichelaar

Het ware gelaat van empathie en goedheid

Waar komt ons idee van ‘goed’ eigenlijk vandaan? 

Goed zijn is geen deugd. Het is een strategie. 

Hallo daar,

‘Gij zult niet doden’ — tenzij het een vijand is. Of een heiden. Of iemand met een parkeerboete. De moraal, zo blijkt, is flexibel als warm asfalt.

Je denkt misschien dat je aardig bent omdat je een goed mens bent. Dat je empathie voelt omdat je hart groter is dan dat van anderen. Denk opnieuw. In dit hoofdstuk onderzoeken we hoe empathie selectief, manipulatief en evolutionair verdacht efficiënt is.

De mens is geen heilige. Hij is een boekhouder met een glimlach.

In hoofdstuk 2 gaan we op reis door de tijd: van religieuze geboden via Verlichtingsidealen naar het huidige algoritmische deugen, waar je sterren krijgt voor je ethiek. We ontleden morele systemen zoals biologen een kikker opensnijden: met afstand, precisie en een lichte fascinatie voor het wringende geheel.

Geschiedenis is niet wat was, maar wat ons is verteld.
Deze keer zonder happy end.

 [Klik hier voor Deel 2 – De biologische onderbuik van goed gedrag]

En wees gewaarschuwd: je morele kompas is geen kompas, het is een windwijzer.

Cynisch maar helder,
Peter Koopman

“Let op: dit essay bevat sporen van ironie, sarcasme en een onaangename waarheid. Niet geschikt voor wie gelooft in ‘de innerlijke goedheid van de mens’.”

---

Deugen: De Sociale Glijmiddel-Mythe

Inleiding: Het heilige huisje van het deugen

Er zijn van die woorden die bij het uitspreken al een weeïge nasmaak geven. “Deugen” is zo’n woord. Het ruikt naar sojamelk, collectieve schuld en morele superioriteit in een duurzaam kartonnen bekertje. Terwijl de wereld schreeuwt om waarheid, rauwheid en realisme, druipt het publieke discours van deugdeuntjes en morele zelfbevlekking.

Rond de haard van de postmoderne samenleving – waarin de buurman onbekend is en het stamgevoel vervangen is door likes en hashtags – wordt nog steeds gedaan alsof deugen een universeel nastrevenswaardig ideaal is. Maar wat als we dit verheven ideaal eens zouden ontleden en terugbrengen tot zijn evolutionaire fundamenten? Wat als deugen – dat ogenschijnlijk nobele gedrag – niet meer is dan een verfijnde overlevingsstrategie van het sociale dier dat mens heet?

Deugden als sociaal cement: een evolutionaire hypothese

In prehistorische tijden bestonden menselijke gemeenschappen doorgaans uit ±15 tot 30 individuen. Overleven hing af van samenwerking, wederkerigheid en betrouwbaarheid. Niet omdat men moreel verlicht was, maar omdat wie stal, loog of zichzelf boven de groep stelde, al snel werd uitgespuugd of verdreven – een doodvonnis zonder kampvuur. Zo ontstond de rudimentaire basis van wat we nu “deugdzaam gedrag” noemen: sociaal strategisch gedrag in dienst van groepsacceptatie.

Psycholoog Robert Trivers beschreef het concept van reciprocal altruism al in 1971: ik kras jouw rug, jij krast de mijne. Het lijkt altruïsme, maar de onderliggende motivatie is puur transactioneel. De mens deugt dus niet, hij onderhandelt. Zelfs Darwin wees al op het belang van sociale instincten als overlevingsvoordeel.

Van stam naar staat: de deugd uit context

Fast forward naar de moderne tijd. De buurman ken je niet, je overlijdt eerder aan eenzaamheid dan aan een speer, en je kunt met je leugens miljoenen bereiken via een blue check op X (voorheen Twitter). De oorspronkelijke functie van deugdzaamheid – namelijk het bevorderen van groepscohesie in kleine samenlevingen – is grotendeels komen te vervallen. Toch worden de morele normen van de stamkliek nog altijd geïnternaliseerd en gepredikt alsof we nog rond het kampvuur zitten.

Deugen anno nu is zelden gericht op concrete samenwerking of wederzijds voordeel. Het is performance, signaalgedrag: virtue signalling. Of zoals psycholoog Geoffrey Miller het stelt: morele uitbundigheid als seksueel selectiecriterium – een manier om jezelf als superieur en betrouwbaar te afficheren, vooral aan potentiële partners.

De institutionalisering van de leugen: liegen als deugd in pak

De paradox is schrijnend: wie werkelijk maatschappelijk succesvol wil zijn – in politiek, recht, reclame, entertainment – moet liegen. Of op zijn minst halve waarheden verkopen, feiten framen, emoties bespelen. Deugden als eerlijkheid en transparantie zijn prachtig voor de achterban, maar funest voor de machtspositie. Wie deugen werkelijk zou internaliseren, komt niet verder dan het schoolbord of de verpleging. De carrière liegt. Het curriculum liegt. De mens liegt.

In die zin is het ironisch dat Bregmans boek De meeste mensen deugen een bestseller werd. Niet omdat het waar is, maar omdat het klinkt zoals we willen dat de wereld is. Zoals Slavoj Žižek ooit zei: “De ideologie is niet wat we geloven, het is wat we veronderstellen dat anderen geloven.”

Conclusie: deugen als overlevingskunst in vermomming

Deugen is geen morele topprestatie, het is de biologische default van een sociaal organisme. Geen altruïsme, maar adaptatie. Geen ethiek, maar strategie. In kleine stammen was het noodzakelijk om te overleven. In grote, anonieme samenlevingen is het een façade, een merkstrategie, een QR-code naar sociaal krediet.

Dus laten we stoppen met deugen als moreel ideaal te presenteren. Wie werkelijk wil begrijpen wat de mens drijft, moet niet kijken naar zijn woorden, maar naar zijn belangen. De mens deugt niet. Hij overleeft.

Aanbevolen lectuur:

·       Trivers, R. (1971). The evolution of reciprocal altruism. Quarterly Review of Biology.

·       Miller, G. (2000). The Mating Mind: How Sexual Choice Shaped the Evolution of Human Nature.

·       Bloom, P. (2016). Against Empathy.

·       Pinker, S. (2011). The Better Angels of Our Nature. (ironisch genoeg voor de optimistische framing)

·       Sapolsky, R. M. (2017). Behave: The Biology of Humans at Our Best and Worst.

·       Žižek, S. (1989). The Sublime Object of Ideology.

·       Turchin, P. (2010). War and Peace and War: The Rise and Fall of Empires.