De Mens: Gevangen in Illusies, Gedreven door Macht en Moraal

Een spiegel van illusies—Durft u erin te kijken?

Beste lezer,

U bent een mens, dat staat buiten kijf. En zoals ieder mens bent u waarschijnlijk bezig met de grootse onderneming die we het leven noemen. Een onderneming waarin we onszelf gevangenhouden in constructen: succes, moraal, macht—misschien zelfs de illusie van vrijheid. Maar laten we eerlijk zijn, wie wil er nu écht vrij zijn? Dat klinkt toch behoorlijk angstaanjagend.

In het artikel dat ik met enige ironie en een vleugje mededogen heb geschreven, nemen ik u mee op een reis langs de rafelranden van het menselijk bestaan. Samen onderzoeken waarom uw streven naar succes misschien niets meer is dan een fraai verpakte route naar uw eigen ondergang. We leggen bloot waarom we koesteren wat ons gevangen houdt, en hoe dit alles eigenlijk volkomen onontkoombaar is.

Waarom zou u lezen?
Omdat u net als wij vastbesloten bent om de kern van het leven te doorgronden—of tenminste de illusie wilt hebben dat u dat doet.

Wat mag u verwachten?

Een confronterende analyse van menselijke drijfveren.
Een kijkje in de spiegel van illusies waarin we allemaal leven.
Een uitdagende illustratie die meer vragen oproept dan antwoorden geeft.

Scrol naar beneden om het artikel te lezen en laat u raken, inspireren of simpelweg verbazen:

Een essay over onze paradoxale drang naar betekenis en vernietiging

De mens is een schepper van illusies, een meester in zelfbedrog, en een slachtoffer van zijn eigen drang naar betekenis. Dit artikel verkent, puntsgewijs en vanuit wetenschappelijk perspectief, hoe wij illusies creëren zoals criminaliteit, succes, en moraal, en hoe deze illusies ons zowel vooruit drijven als gevangenhouden. Tegelijkertijd leggen we bloot dat deze constructies het lot van de mens zijn—een lot waar we niet aan kunnen ontsnappen.

1. Criminaliteit: Een Sociale Constructie

Stelling: Criminaliteit is geen objectieve realiteit, maar een sociaal construct dat afhankelijk is van context en macht.

Antropologische perspectieven: Wat als crimineel wordt bestempeld, verschilt per samenleving. Bijvoorbeeld, antropoloog Bronisław Malinowski toonde aan dat in sommige tribale samenlevingen diefstal binnen de stam verboden was, maar stelen van andere stammen werd aangemoedigd als teken van moed.
Historische relativiteit: Slavernij was ooit legaal en zelfs moreel gerechtvaardigd in westerse samenlevingen. Tegenwoordig beschouwen we het als een gruwelijke misdaad. Dit bewijst dat moraliteit (en daarmee criminaliteit) fluctueert met tijd en plaats.
Psychologie van macht: Zoals Nietzsche in Zur Genealogie der Moral betoogde, zijn moraal en criminaliteit voortvloeisels van machtsdynamieken. Wat als crimineel wordt bestempeld, is vaak wat de macht bedreigt.

Conclusie: Criminaliteit bestaat alleen in de context van door mensen opgelegde normen. Het is een reflectie van sociale en machtsstructuren, niet van universele waarheden.

2. Moraal: Het Geloof in Eigen Constructen

Stelling: Moraal is een noodzakelijke illusie, geboren uit de menselijke behoefte aan orde en zin in een chaotisch bestaan.

Evolutionair perspectief: Moraal kan worden gezien als een sociaal bindmiddel dat samenwerking bevordert en overleving mogelijk maakt (zie Michael Tomasello’s werk over gedeelde intentionaliteit). Echter, wat wij als moreel beschouwen, verschilt sterk tussen culturen.
Neurologisch fundament: Moraal wordt gedeeltelijk gestuurd door oudere hersengebieden zoals het limbisch systeem, verantwoordelijk voor emoties zoals empathie en schuld, maar de neocortex rationaliseert en structureert deze impulsen. Hierdoor ontstaat een gelaagd en soms tegenstrijdig beeld van wat goed en fout is.
Culturele bias: Jonathan Haidt’s The Righteous Mind laat zien hoe onze morele overtuigingen vaak irrationeel en emotioneel gedreven zijn, maar achteraf worden gerechtvaardigd door logica.

Conclusie: Moraal is een functioneel hulpmiddel, geen objectieve realiteit. Het is een illusie die nodig is om de sociale orde te handhaven.

3. Succes: De Valstrik van de Omgekeerde U

Stelling: De menselijke drang naar succes volgt een omgekeerde U-vorm: het streven geeft zin, maar verzadiging leidt tot stagnatie en verval.

Neurologische beloningssystemen: Dopamine speelt een cruciale rol in het najagen van doelen. Het is niet de beloning zelf, maar de anticipatie erop die ons motiveert (zie The Molecule of More door Daniel Lieberman en Michael Long). Zodra het doel bereikt is, neemt de dopamine-activiteit af, wat leidt tot leegte of verveling.
Ouderdom en energie: Bij afnemende fysieke en mentale energie, zoals vaak het geval is bij ouderdom, neemt de neiging tot nieuwe doelen af. Dit kan bijdragen aan gevoelens van leegte en verlies van levenslust.
Historische analogieën: Grotere samenlevingen zoals het Romeinse Rijk zijn vaak bezweken aan hun eigen succes; interne decadentie verving externe expansiedrang. Dit patroon herhaalt zich op individueel en collectief niveau.

Conclusie: Het najagen van succes is een illusie die mensen drijft, maar ook hun ondergang inluidt wanneer verzadiging wordt bereikt.

4. Wille zur Macht: De Mens als Schepper en Gevangenis van Illusies

Stelling: De drang naar macht (zoals beschreven door Nietzsche) is zowel onze kracht als onze zwakte.

De illusie van controle: Mensen geloven dat zij hun lot beheersen door macht en succes te vergaren. Maar zoals criminelen vaak illusies koesteren over hun onkwetsbaarheid, gelooft de samenleving collectief in haar eigen onsterfelijkheid.
Het belang van conflict: Freud stelde in Das Unbehagen in der Kultur dat de mens constant worstelt tussen destructieve en constructieve krachten. Deze dynamiek houdt de samenleving in beweging, maar ook in constante onrust.
Zelfbedrog als noodzakelijkheid: Zoals in The Elephant in the Brain door Simler en Hanson wordt betoogd, liegen we niet alleen tegen anderen, maar vooral tegen onszelf om ons gedrag te rechtvaardigen.

Conclusie: De mens schept illusies zoals macht en succes, niet om de waarheid te ontdekken, maar om te overleven en betekenis te geven aan een chaotisch bestaan.

5. De Mens als Koesterende Illusionist

Stelling: Illusies zijn onvermijdelijk, en hoewel we ze doorzien, kunnen we er niet zonder.

Neurologisch fundament: De neocortex maakt abstract denken en zelfbewustzijn mogelijk, maar creëert daarmee ook een permanente kloof tussen onze instincten en onze rationalisaties. Deze kloof vult de mens met illusies zoals moraal, succes, en religie.
Filosofische reflecties: Sartre’s paradox dat “de anderen de hel zijn” (maar ook de basis van ons bestaan) benadrukt de onontkoombaarheid van menselijke relaties en constructen.
Pragmatische noodzaak: Zoals Nietzsche betoogde, biedt kunst en illusie een buffer tegen de harde realiteit. Illusies zijn niet alleen een zwakte, maar ook een creatieve kracht.

Conclusie: De mens kan niet zonder illusies leven. Ze zijn niet slechts een vloek, maar ook de essentie van onze existentie.

Slotbeschouwing: De Mens als Architect van zijn Eigen Hel

De mens is een paradox: een wezen dat worstelt met een chaotische werkelijkheid door illusies te scheppen, maar daarin ook gevangen raakt. Criminaliteit, moraal, en succes zijn geen objectieve waarheden, maar noodzakelijke constructies om onszelf te definiëren en de wereld vorm te geven. Toch schuilt hierin onze ondergang: we sterven vaak aan ons eigen succes, bijten in onze eigen keel.

Misschien ligt de ultieme vrijheid niet in het doorbreken van illusies, maar in het omarmen ervan—wetend dat zij zowel onze kooi als onze vleugels zijn.

Peter Koopman.

Referenties

Malinowski, B. (1922). Argonauts of the Western Pacific.
Nietzsche, F. (1887). Zur Genealogie der Moral.
Tomasello, M. (2016). A Natural History of Human Morality.
Haidt, J. (2012). The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion.
Lieberman, D., & Long, M. (2018). The Molecule of More.
Freud, S. (1930). Das Unbehagen in der Kultur.
Simler, K., & Hanson, R. (2018). The Elephant in the Brain: Hidden Motives in Everyday Life.