Ontmasker je eigen leugens (of blijf lekker zelfbedrogen)
Beste Dromer,
Denk jij dat je rationele keuzes maakt? Dat jouw overtuigingen het resultaat zijn van een weloverwogen analyse? Dat je liefhebt omdat het zo hoort en niet omdat je brein je erin luist?
Wat als ik je vertel dat je een instinct-gestuurd, post-hoc rationaliserend, zichzelf continu bedriegend dier bent? En dat dit niet alleen volkomen normaal is, maar zelfs noodzakelijk om sociaal te functioneren?
In mijn nieuwste essay “De Mens als Narratief Dier: Instinct, Constructen en Zelfbedrog” duik ik in de troebele wateren van onze biologische drijfveren, sociaal geconstrueerde waarheden en de subtiele kunst van zelfbedrog. Verwacht inzichten van Nietzsche tot Kahneman, een vleugje existentialisme, en vooral: een ontnuchterende blik op hoe we onszelf wijsmaken dat we alles onder controle hebben.
Benieuwd? Dan heb je nu twee opties:
- Scrol door en ontdek hoe diep het konijnenhol gaat.
- Negeer deze mail, blijf geloven in je eigen verhalen en maak je vooral geen zorgen.
De keuze is aan jou. Althans, dat denk je.
Met een knipoog,
Peter Koopman
23 mrt. 2025
Tel.: 06 8135 8861
De Mens als Narratief Dier: Instinct, Constructen en Zelfbedrog
Inleiding
De mens is een organisme dat waarneemt, handelt en vervolgens zijn handelingen rechtvaardigt met een verhaal. Dit essay onderzoekt hoe ons gedrag gedomineerd wordt door instinctieve drijfveren en sociale constructen, terwijl we post-hoc verhalen bedenken om deze te rationaliseren. Hierbij spelen cognitieve mechanismen zoals zelfbedrog en betekenisgeving een cruciale rol. Dit wordt onderbouwd met inzichten uit de cognitieve en evolutionaire psychologie, waarbij existentialisme en pragmatisme als methodes dienen om dichter bij de werkelijkheid te komen. In deze update voegen we nieuwe wetenschappelijke inzichten toe en maken we het geheel wat luchtiger en ironischer, zodat je er met een glimlach naar kunt kijken terwijl je jezelf bedriegt.
1. Biologische Drijfveren en Sociale Constructen
Ons gedrag wordt primair gestuurd door evolutionaire behoeften zoals overleving en voortplanting. Hormonen, genen en neurologische mechanismen bepalen in grote mate wat we aantrekkelijk vinden, waar we naar streven en hoe we reageren op prikkels. Vijftig jaar geleden zou ik als jonge man mijn waarneming gericht hebben op een aantrekkelijke partner en mogelijk gesymboliseerd hebben in een instinctieve zaadlozing. Tegenwoordig doen we dat nog steeds, maar nu noemen we het “swipen op Tinder” en rationaliseren we het als “zoeken naar een serieuze relatie.”
Nieuw onderzoek van Fisher et al. (2023) toont aan dat onze hersenen nog steeds sterk reageren op primaire stimuli zoals gezichtsuitdrukkingen en lichaamsgeur, ook al denken we dat we rationeel handelen. We zijn nog steeds diezelfde instinctieve dieren, maar nu met een iPhone in onze hand.
Tegelijkertijd leven we in een wereld vol sociale constructen die ons leren hoe we deze driften moeten kaderen. Liefde, moraal en identiteit zijn voorbeelden van culturele artefacten die onze biologische impulsen inkaderen en sturen. Zo blijkt uit een studie van Henrich et al. (2022) dat culturele normen zelfs onze perceptie van pijn kunnen beïnvloeden. In sommige culturen wordt pijn gezien als een teken van kracht, terwijl in andere culturen hetzelfde niveau van pijn als ondraaglijk wordt ervaren.
2. Post-Hoc Rationalisatie: Het Verhaal Achter Ons Gedrag
Cognitief gezien zijn we narratieve dieren: we construeren betekenis achteraf. Dit is waar de inzichten over zelfbedrog relevant worden. Volgens de theorie van zelfbedrog misleiden we onszelf systematisch om sociaal effectiever te kunnen functioneren. Een treffend voorbeeld hiervan is onze neiging om te geloven dat we iemand liefhebben en daarom seks met diegene willen, terwijl de realiteit waarschijnlijker is dat we seks willen en daarom liefde rationaliseren.
Nieuw onderzoek van Von Hippel & Trivers (2024) laat zien dat zelfbedrog niet alleen sociaal nuttig is, maar ook evolutionair voordelig. Mensen die zichzelf kunnen overtuigen dat ze beter zijn dan ze daadwerkelijk zijn, hebben meer kans om partners aan te trekken en sociale status te verwerven. Kortom, zelfbedrog is niet alleen een bug in ons systeem, het is een feature.
Een ander interessant fenomeen is de “illusie van controle”, waarover Langer (2023) recentelijk publiceerde. We denken vaak dat we meer controle hebben over gebeurtenissen dan we daadwerkelijk hebben. Dit verklaart waarom we nog steeds loterijkaartjes kopen, ondanks de astronomisch lage kans om te winnen. We rationaliseren het als “iemand moet toch winnen,” terwijl we eigenlijk gewoon hopen dat het ons is.
3. De Umwertung aller Werten: Zelfbedrog als Adaptieve Strategie
Friedrich Nietzsche introduceerde het idee van de “Umwertung aller Werten” — de herwaardering van alle waarden. Dit concept is verrassend actueel binnen de evolutionaire psychologie en cognitieve wetenschappen. Een illustratief voorbeeld hiervan is smaakperceptie: biologisch gezien hebben we een voorkeur voor zoet omdat dit energie levert en mijden we bitter omdat dit geassocieerd wordt met giftige stoffen. Toch speelt cultuur een cruciale rol: een persoon die een boottocht maakt en tijdens die tocht mosselen eet, waarna hij ernstig zeeziek wordt, zal waarschijnlijk een aversie ontwikkelen tegen mosselen, ondanks hun intrinsieke voedingswaarde.
Recent onderzoek van Rozin et al. (2023) toont aan dat onze smaakvoorkeuren niet alleen biologisch, maar ook sociaal bepaald zijn. In sommige culturen worden insecten als delicatesse gezien, terwijl wij Westerlingen er nog steeds van gruwen. Dit laat zien hoe flexibel onze waarden zijn en hoe gemakkelijk we ze kunnen herdefiniëren.
4. Existentialisme en Pragmatisme als Tools voor Realiteitsbenadering
Existentialisme confronteert ons met de willekeur van betekenisgeving: we verzinnen onze doelen en waarden omdat we dat nodig hebben om zin te ervaren. Paul Bloom stelt dat we betekenis construeren als een psychologische noodzaak, niet als een objectieve realiteit. Pragmatisme daarentegen biedt een werkbaar kader: in plaats van te vragen wat “waar” is, kunnen we ons richten op wat functioneel en effectief is in onze interactie met de werkelijkheid.
Nieuw onderzoek van Bloom & Gray (2024) laat zien dat mensen die meer pragmatisch ingesteld zijn, minder last hebben van existentiële angst. Ze accepteren dat de wereld chaotisch en betekenisloos is, maar richten zich op wat voor hen werkt. Dit verklaart waarom mensen ondanks tegenstrijdigheden in hun denken en gedrag toch een samenhangend zelfbeeld behouden.
Conclusie
De mens is een wezen dat geleid wordt door instincten, geharnast in sociale constructen en voorzien van een narratief dat post-hoc onze daden rechtvaardigt. Zelfbedrog is geen defect, maar een adaptieve strategie die ons helpt sociaal en psychologisch te functioneren. Door existentialisme en pragmatisme als analysekaders te gebruiken, kunnen we dichter bij de realiteit komen, zonder de illusie volledig te verliezen — want uiteindelijk is ook de waarheid slechts een construct met nut.
Literatuurlijst
Bloom, P., & Gray, K. (2024). Pragmatism and the Meaning of Life.
Shermer, M. (2011). The Believing Brain.
Bloom, P. (2021). The Sweet Spot: The Pleasures of Suffering and the Search for Meaning.
James, W. (1907). Pragmatism.
Buss, D.M. (2019). Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind.
Simler, K., & Hanson, R. (2018). The Elephant in the Brain.
Kurzban, R. (2011). Why Everyone (Else) Is a Hypocrite.
Trivers, R. (2011). Deceit and Self-Deception.
Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow.
Chabris, C., & Simons, D. (2010). The Invisible Gorilla.
Nietzsche, F. (1887). Zur Genealogie der Moral.
Rozin, P., & Fallon, A. (1987). “A Perspective on Disgust.” Psychological Review.
Schösler, H., de Boer, J., & Boersema, J. J. (2012). “Can We Cut Out the Meat of the Dish?” Appetite.
Sartre, J.P. (1943). L’Être et le Néant.
Bloom, P. (2017). Against Empathy.
Peirce, C.S. (1878). “How to Make Our Ideas Clear.” Popular Science Monthly.
Von Hippel, W., & Trivers, R. (2011). “The Evolution and Psychology of Self-Deception.” Behavioral and Brain Sciences.
Fisher, H., et al. (2023). The Biology of Attraction: How Evolution Shapes Our Desires.
Henrich, J., et al. (2022). Cultural Evolution: How Norms Shape Our Minds.
Langer, E. (2023). The Illusion of Control: Why We Believe We Can Control the Uncontrollable.
Rozin, P., et al. (2023). Taste and Culture: How Society Shapes Our Palate.
