De illusie als interface
De werkelijkheid? Vergeet het maar.
Beste lezer,
Iedereen denkt de werkelijkheid te zien. Onzin. Je brein heeft geen zin in waarheid – veel te ingewikkeld – en serveert je liever een bruikbare leugen. Donald Hoffman noemt het The Case Against Reality. Ik noem het: MS Windows 95 voor Homo sapiens.
Dus blijf gerust geloven dat de zon schijnt en dat je baas naar je luistert. Maar als je de moed hebt om te ontdekken dat we allemaal in een evolutionair sprookje leven, lees dan mijn nieuwe essay. Je brein vindt het vast niet leuk… maar hé, datzelfde brein liegt je toch al voor.
Succes ermee,
Peter
07 sep. 2025
Tel.: 06 8135 8861
De illusie als interface
Van Kant tot Hoffman: een kroniek van ons bedrogen brein
Inleiding: de misleidende geruststelling
“Wat niet weet, wat niet deert” – het klinkt geruststellend, maar Donald Hoffman draait het mes dieper in de menselijke psyche. Hij zegt niet alleen dat we de meeste dingen níét weten, maar dat wat we wél denken te weten, in wezen een zorgvuldig geconstrueerde leugen is. Onze zintuigen zijn geen ramen op de werkelijkheid, maar pictogrammen op een desktop: handig om te klikken, zinloos als representatie van de onderliggende code.
Kant: de bril van de categorieën
Lang voor Hoffman stelde Kant al dat wij de wereld nooit an sich (op zichzelf) kennen. Wat wij waarnemen, is altijd gefilterd door onze a priori categorieën van ruimte, tijd en causaliteit. De werkelijkheid zit achter een gordijn; wij zien enkel de schaduw. Hoffman radicaliseert dit: het gordijn ís alles wat we ooit te zien krijgen. Geen transcendente werkelijkheid die via rede te benaderen valt, maar een evolutionair bedachte interface die ons ver genoeg voor de gek houdt om te overleven.
Nietzsche: waarheid als nuttige fictie
Nietzsche schreef dat “waarheden” niets meer zijn dan een leger van metaforen, vergeten dat ze metaforen zijn.Volgens hem leven mensen in nuttige illusies, omdat de naakte werkelijkheid ondraaglijk zou zijn. Hoffman echoot dit in een wetenschappelijk jasje: de interface van ons brein is niet ontworpen voor waarheid, maar voor fitness. Waarheid maakt je niet per se overlevingsgeschikt; een goede illusie wel.
Dennett en de ‘user-illusion’
Daniel Dennett noemt bewustzijn de ultieme “user-illusion”: een handig dashboard dat complexe processen terugbrengt tot een bruikbare eenvoud. Als je een vliegtuig bestuurt, wil je geen real-time molecuuldynamica zien, maar een wijzertje dat zegt: “brandstof halfvol”. Hoffman trekt die lijn door naar alles wat we waarnemen: kleuren, vormen, objecten – het zijn de pictogrammen die evolutionair gezien genoeg betekenis dragen om ons door de dag te loodsen.
Barrett en het voorspellende brein
Lisa Feldman Barrett (en in bredere zin Karl Friston met zijn predictive processing-theorie) vult dit beeld aan: het brein creëert geen passieve kopie van de wereld, maar voorspelt actief wat het waarschijnlijk zal waarnemen. We leven niet in een werkelijkheid, maar in een best guess. Hoffman gaat nog een stap verder: ook die guesses zijn niet bedoeld om juistte zijn, maar om bruikbaar te zijn in termen van overleving.
Sapolsky: de illusie van controle
Robert Sapolsky wijst erop dat veel van ons gedrag gestuurd wordt door biologische reflexen en context, terwijl wij achteraf de illusie van keuze en betekenis creëren. Hoffman doet eigenlijk hetzelfde met waarneming: we denken dat we “zien wat er is”, maar feitelijk zien we wat bruikbaar is om de volgende dag te halen.
Friston: de vrije-energie-minimalisatie
Fristons Free Energy Principle stelt dat organismen voortdurend proberen hun voorspellingsfouten te minimaliseren. Hoffman zou zeggen: ja, maar dit gebeurt binnen de interface. De fout die we minimaliseren is niet ten opzichte van de werkelijkheid, maar ten opzichte van de pictogrammen die evolutionair zijn ingebouwd. We zijn niet in contact met de realiteit, we zijn in contact met onze eigen survival-software.
De contradictie van zekerheid
En dan terug naar de volkswijsheid: “er is maar één ding zeker: dat niets zeker is.” Een paradox waar dichters zich eeuwenlang aan hebben verlustigd. Hoffman geeft er een darwinistische draai aan: zekerheid bestaat alleen binnen de grenzen van de interface. Maar juist omdat de interface ontworpen is om te verhullen, is zekerheid een illusie. En toch… zonder die illusie zouden we geen stap durven zetten.
Slot: leven met pictogrammen
Hoffman’s boodschap is dus niet simpelweg: “Wat niet weet, wat niet deert.” Het is harder: “Wat je denkt te weten, is zelf al een illusie.” We zijn organismen die overleven dankzij pictogrammen, niet dankzij waarheid. En misschien is dat precies waarom dichters, filosofen en wetenschappers ons al eeuwenlang waarschuwen: wie naar waarheid jaagt, jaagt een fata morgana achterna.
Of zoals Nietzsche al grijnzend zou zeggen: waarom zou je de werkelijkheid willen kennen, als een mooie leugen je beter in leven houdt?
Aanbevolen denkers en werken
- Immanuel Kant – Kritik der reinen Vernunft (1781)
- Friedrich Nietzsche – Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne (1873)
- Daniel Dennett – Consciousness Explained (1991)
- Donald Hoffman – The Case Against Reality (2019)
- Lisa Feldman Barrett – How Emotions Are Made (2017)
- Karl Friston – artikelen over het Free Energy Principle
- Robert Sapolsky – Behave (2017)
