Over narrativiteit, projectie en de illusie van controle
Waarom je brein liegt, en jij het gelooft
Beste denker,
Wat is tekst anders dan een verzameling zwarte kriebels op een scherm? Wat is muziek anders dan luchttrillingen die je trommelvlies masseren? En waarom voel jij je aangesproken door een driehoekje dat een vierkantje achtervolgt?
Antwoord: omdat jouw brein er verhaal van maakt. Niet omdat het waar is, maar omdat jij het niet verdráágt dat het nergens over gaat.
In mijn nieuwste essay ontmasker ik de mens als een projectieverslaafd organisme, dat liever betekenis fantaseert dan de werkelijkheid onder ogen ziet. Over Heider en Simmel, over controlled hallucinations, over het evolutionaire nut van zelfbedrog. En over waarom je elke dag naar een psychologische film kijkt — met jezelf in de hoofdrol.
Een kleine waarschuwing: na het lezen van dit stuk zie je misschien nooit meer iets zoals het is. Maar hé, dat deed je toch al niet.
Met vriendelijke verwarring,
Peter Koopman
(Chronisch onthechte toeschouwer in een wereld die zingeving veinsde)
14 jun. 2025
Tel.: 06 8135 8861
Betekenis is een breinfout
Over narrativiteit, projectie en de illusie van controle
“De werkelijkheid is dat wat blijft bestaan als je stopt erin te geloven.”
— Philip K. Dick (met een lichte grijns)
Inleiding: een kijkdoos vol verhalen
De tekst die je nu leest is niets meer dan een reeks zwarte tekens op een lichtgevende achtergrond. Onschuldig. Doelloos. Toch maakt jouw brein er iets van. Je leest, je begrijpt, je voelt zelfs iets – misschien instemming, misschien irritatie. Maar waar komt dat vandaan? Niet uit de tekst. Die is niets. Jij maakt er iets van.
Welkom in de illusie die wij betekenis noemen.
1. Van betekenisloze input naar mentale fictie
De mens is een patroonherkenner, een verhalenverteller, een ordestichter in een wanordelijke kosmos. Niet uit vrije keuze, maar uit evolutionair opportunisme. Chaos is onleefbaar. Een organisme dat sneller een betekenisvolle dreiging herkent in ritselend struikgewas heeft evolutionair voordeel — ook al bleek het uiteindelijk de wind. Zo ontstond het narratieve brein, een projectief orgaan dat liever onterecht verband ziet dan gevaar mist.
De realiteit is complex en rommelig. De mens? Die maakt er een Netflix-serie van.
Het experiment van Heider en Simmel (1944) illustreert dit genadeloos: toon mensen abstracte vormen die willekeurig bewegen, en ze vertellen je over achtervolgingen, ruzies en ontsnappingen. Sociale interpretatie als defaultmodus. Je kunt het brein alles tonen – het wil een verhaal.
2. Muziek, tekst en andere zinsbegoochelingen
Muziek: luchttrillingen. Tekst: inkt op papier of pixels op een scherm. Wat hebben ze gemeen? Niets. Tot het brein zijn goocheltruc uitvoert. Dit klinkt verdrietig. Deze zin is betekenisvol.
Nee. Jij maakt dat ervan.
Muziek is emotie in projectie. Tekst is gedachte in interpretatie. Net zoals geur herinnering wordt en een blik als liefde gelezen wordt. We zijn constant bezig om een vormloze stroom sensorische data te herschrijven tot een verteerbaar narratief.
En precies daarom kunnen we uren huilen om een film waarvan we rationeel weten dat het nep is. We geloven liever iets dat voelt als waarheid dan iets dat waar is.
3. Film, flow en de dans van statische beelden
Neem film: 24 stilstaande beelden per seconde. Technisch gezien is er geen beweging. Je kijkt naar flikkerende plaatjes. Maar jouw brein? Dat vult het in. Beweging, actie, verhaal. Hetzelfde geldt voor de werkelijkheid zelf. Wat jij ziet als een continuüm van gebeurtenissen, is een reconstructie, een realtime hallucinerend model in je brein.
Anil Seth (2021) noemt het: a controlled hallucination. Karl Friston voegt daaraantoe: het brein minimaliseert prediction error, niet om de waarheid te achterhalen, maar om zichzelf gerust te stellen.
De ironie? We geloven in controle over een werkelijkheid die we fundamenteel verkeerd begrijpen.
4. Het gevaarlijke comfort van verhalen
De crux: we geloven dat we begrijpen, omdat we verhalen construeren. Maar dat begrijpen is vaak niets anders dan een versimpeling van iets onbegrijpelijks. De wereld is niet verhalend, maar stochastisch, chaotisch en indifferent. Dat is onverdraaglijk. Dus maken we verhalen – over onszelf, onze relaties, de wereld, goden, helden, trauma’s en hoop.
Dit is geen onschuldige neiging. Het is cognitieve kitsch met een evolutionaire sticker. Want waar we betekenis zien, daar ontstaat ook de illusie van controle. En daar begint manipulatie, propaganda, religie, ideologie.
“Vertel me welk verhaal je gelooft, en ik vertel je hoe je te bespelen bent.”
5. De betekenisloze waarheid
De mens is geen waarheidszoeker. De mens is een betekenisverslaafde. We willen het verhaal, zelfs als het verzonnen is. De waarheid is te abstract, te koud, te amorf. Dus kiezen we voor illusie, maar met gevoel. Het is psychologische homeopathie: werkloos water met een verhaal. En het werkt. Totdat de werkelijkheid zich aandient – ruw, onverschillig en ongeïnteresseerd in jouw narratief.
Visueel schema – “Van Input tot Illusie”
Hieronder een schema dat de cognitieve projectieketen laat zien:
[Sensorische Input]
↓
[Onbewuste Filtering (aandacht, priming, bias)]
↓
[Culturele en linguïstische conditionering]
↓
[Betekenisvorming (associatie, interpretatie)]
↓
[Emotionele reactie & narratief]
↓
[Versterking van projectie: ‘het voelde echt’]
Moraal (voor zover die nodig is): je leeft niet in de werkelijkheid. Je leeft in je brein. En dat is een tamelijk creatieve leugenaar.
Slotgedachte
Als we iets zijn, dan zijn we biologisch gemodificeerde betekenisprojectoren die met een kapotte lens door een schimmige wereld turen en roepen: “Ik begrijp het!”
Gelukkig kunnen we erom lachen. Al was het maar om niet te huilen.
Aanbevolen boeken voor wie de illusie wil doorprikken
- Daniel Dennett – The Intentional Stance
- Anil Seth – Being You
- Nassim Taleb – The Black Swan
- Lisa Feldman Barrett – How Emotions Are Made
- Karl Friston – diverse papers over predictive coding
- Yuval Noah Harari – Sapiens (voor een populaire maar toegankelijke instap)
- Nietzsche – Die fröhliche Wissenschaft (voor de poëtische nihilist)
