Waarom jij denkt dat je denkt (maar eigenlijk gewoon gokt)
Beste Snelle Beslisser,
Gefeliciteerd! Jij bent een rationeel wezen. Althans, dat denk je. Maar wees eerlijk: hoeveel van je ‘doordachte’ beslissingen zijn eigenlijk een samenraapsel van buikgevoel, willekeur en een vleugje zelfbedrog? Geen zorgen, je bent niet de enige – de hele mensheid stuntelt vrolijk verder.
In mijn nieuwste artikel neem ik je mee in de illusie van ‘weloverwogen keuzes’. Waarom maken we beslissingen alsof we alles onder controle hebben, terwijl we in werkelijkheid slechts een munt opgooien in ons hoofd? Is het verschil tussen een I Ching-interpretatie en een ‘data-gedreven’ keuze eigenlijk wel zo groot? Spoiler: waarschijnlijk niet.
Dus, als je zin hebt om een spiegel voorgehouden te krijgen (en misschien een beetje te lachen om je eigen cognitieve wanorde), lees dan Beslissen: De Illusie van Rationaliteit. Ik beloof dat je er wijzer, of in ieder geval iets cynischer, van wordt.
Scrol door en ontdek waarom je volgende beslissing waarschijnlijk net zo goed door een dobbelsteen had kunnen worden bepaald.
Veel succes met je volgende ‘weloverwogen’ keuze.
Groet,
Peter Koopman
27 mrt. 2025
Tel.: 06 8135 8861
Beslissen: De Illusie van Rationaliteit
Inleiding
De mens ziet zichzelf graag als een rationeel wezen, een denker die op basis van feiten en logica de beste keuze maakt. Dit idee is niet alleen flatterend, maar ook geruststellend. Het suggereert controle. Maar wat als dit een illusie is? Wat als al onze beslissingen in werkelijkheid emotioneel en irrationeel zijn, slechts achteraf versierd met een dun laagje rationalisatie? Dit essay ontrafelt de mythe van de rationele besluitvorming en onderzoekt de neurologische, psychologische en filosofische mechanismen die werkelijk aan het roer staan.
1. De Mythe van de Rationele Beslisser
De westerse filosofie heeft lang de suprematie van het rationele denken verheerlijkt. Descartes’ beroemde uitspraak Cogito, ergo sum plaatste het denken als het fundament van de menselijke identiteit. De Verlichting versterkte dit idee: de mens is een rationeel wezen dat met voldoende informatie en logisch redeneren altijd de beste keuze maakt. Economen sloten zich hierbij aan met hun homo economicus —de hypothetische mens die weloverwogen keuzes maakt om zijn nut te maximaliseren [1].
Helaas blijkt uit neurowetenschappelijk onderzoek dat dit beeld eerder een wensdroom is dan een realiteit. Antonio Damasio ontdekte dat patiënten met schade aan de ventromediale prefrontale cortex—die emoties koppelt aan besluitvorming—niet in staat waren om keuzes te maken, ondanks hun intacte cognitieve vermogens [2]. Zonder emotionele input bestaat er geen voorkeur, en zonder voorkeur bestaat er geen beslissing. De mens als rationele beslisser? Een illusie.
2. Hoe Beslissingen Werkelijk Gemaakt Worden
De meeste beslissingen worden niet genomen op basis van een gedetailleerde analyse van feiten, maar op basis van heuristieken: mentale snelkoppelingen die ons helpen snel keuzes te maken. Daniel Kahneman en Amos Tversky toonden aan dat mensen systematisch irrationele fouten maken door deze heuristieken, zoals de beschikbaarheidsheuristiek (de neiging om beslissingen te baseren op de meest direct oproepbare informatie) en de bevestigingsbias (het zoeken naar informatie die de eigen overtuigingen bevestigt) [3].
Bovendien spelen fysiologische factoren een cruciale rol. Studies tonen aan dat honger, vermoeidheid en hormonale schommelingen de besluitvorming beïnvloeden. Rechters bijvoorbeeld, blijken vóór de lunch aanzienlijk strenger te straffen dan erna [4]. Dit suggereert dat zelfs juridische beslissingen—het domein waar we rationaliteit het meest verwachten—onderhevig zijn aan primitieve biologische impulsen.
3. De Post-Hoc Rationalisatie
Alan Watts wees erop dat mensen niet zozeer rationele wezens zijn, maar verhalende wezens. We nemen een beslissing en creëren daarna een narratief om deze te rechtvaardigen. Dit geldt voor alles, van carrièrekeuzes tot liefdesbeslissingen. De realiteit is dat we doen wat goed voelt en er later een plausibele reden bij verzinnen [5].
Een klassiek voorbeeld hiervan is de cognitieve dissonantietheorie van Leon Festinger. Wanneer onze keuzes niet overeenstemmen met ons zelfbeeld, herschrijven we de feiten of veranderen we onze perceptie om de kloof te dichten. Zo rechtvaardigen rokers hun gedrag met argumenten als “mijn opa werd 90 en rookte zijn hele leven” [6]. De ratio dient niet om de beste keuze te maken, maar om onszelf te overtuigen dat we de juiste keuze al gemaakt hebben.
4. Het Probleem van Informatie en Complexiteit
Een ander obstakel voor rationele besluitvorming is de ontoegankelijkheid van volledige informatie. Zelfs als we volledig rationeel zouden kunnen zijn, is het simpelweg onmogelijk om alle variabelen in een complexe wereld te kennen. Beslissingen worden daarom vaak genomen op basis van beperkte, gefilterde informatie. Dit verklaart waarom experts, ondanks hun uitgebreide kennis, het vaak net zo bij het verkeerde eind hebben als leken. Voorspellingen in economie, politiek en klimaatwetenschap blijken herhaaldelijk minder accuraat dan willekeurige gokjes [7].
5. De I Ching en de Muntopgooi: Even Geldige Beslissingsmethoden?
Als beslissingen uiteindelijk toch op gevoel worden gemaakt, maakt het dan nog uit hoe we kiezen? De Chinese I Ching en het opgooien van een muntstuk worden vaak afgedaan als irrationele methoden om een keuze te maken. Maar als alle keuzes uiteindelijk irrationeel zijn, dan is er conceptueel weinig verschil tussen een muntje opgooien en een spreadsheet-analyse uitvoeren. In beide gevallen vindt de keuze plaats op basis van een subjectieve voorkeur, en in beide gevallen zal het brein achteraf een verhaal verzinnen om deze keuze te rechtvaardigen [8].
Conclusie: De Vrije Wil als Narratief
De implicaties van deze inzichten zijn ongemakkelijk. Als al onze beslissingen emotioneel en irrationeel zijn, wat betekent dat dan voor onze autonomie? Zijn we slechts marionetten van onze emoties en cognitieve bias? De realiteit is dat vrije wil waarschijnlijk minder een bewuste kracht is dan een verhaal dat we onszelf vertellen.
Maar misschien is dat geen reden tot pessimisme. Bewustzijn van deze mechanismen kan ons helpen betere beslissingsomgevingen te creëren. Niet door onszelf te dwingen rationeler te zijn—dat is een verloren strijd—maar door de context waarin we keuzes maken zó vorm te geven dat onze onbewuste processen ons dienen in plaats van saboteren.
Literatuurlijst
- Thaler, R. H., & Sunstein, C. R. (2008). Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness. Yale University Press.
- Damasio, A. (1994). Descartes’ Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. Putnam Publishing.
- Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow. Farrar, Straus and Giroux.
- Danziger, S., Levav, J., & Avnaim-Pesso, L. (2011). Extraneous factors in judicial decisions. Proceedings of the National Academy of Sciences, 108(17), 6889-6892.
- Watts, A. (1951). The Wisdom of Insecurity: A Message for an Age of Anxiety. Pantheon Books.
- Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance. Stanford University Press.
- Tetlock, P. E. (2005). Expert Political Judgment: How Good Is It? How Can We Know? Princeton University Press.
- Gigerenzer, G. (2007). Gut Feelings: The Intelligence of the Unconscious. Viking Press.
