Koop dit niet. Lees dit.
Beste toekomstgelovige,
Stel je voor: je koopt een cabriolet. Voor die zonnige dagen. Die komen zelden.
Of je boekt een vakantie om “eindelijk dat boek te lezen” – en scrollt op je telefoon.
Je bent niet alleen. Je bent mens.
We denken dat we plannen maken. Maar wat we doen is gokken, hopen, projecteren – en consumeren.
Niet uit noodzaak, maar uit verwachting. Niet omdat het regent, maar omdat het zou kunnen gaan regenen. Dus kopen we een regenjas, een barbecue, een meditatie-app en een elektrische step.
En zo leeft de moderne mens: in de illusie van controle, geleid door anticipatie, gevoed door angst, en leeggezogen door marketing.
De cabrio blijft onder het zeil. Maar hé, de droom was lekker.
In het essay “Anticipatie: De Illusie van Controle en de Handel in Hoop” krijg je geen zonnige toekomstvisie. Wel een spiegel.
Voorzichtig mee zijn – hij toont meer dan je wilt weten.
Lees het essay voordat je iets koopt wat je eigenlijk niet nodig hebt.
Met vriendelijke groet,
Peter Koopman
Een algoritme dat je gedrag niet stuurt (maar het wel doorziet)
Anticipatie: De Illusie van Controle en de Handel in Hoop
Inleiding: De zelfmisleiding als handelswaar
De mens is niet gemaakt om vooruit te denken. Dat klinkt contra-intuïtief in een tijdperk waarin toekomstplanning, risicomanagement en strategisch denken tot hoogste deugden zijn verheven. Maar het brein is evolutionair gevormd om het heden te overleven, niet om de toekomst te voorspellen. Toch heeft de moderne mens zich een zelfbeeld aangemeten van rationele planner, vooruitziend en verantwoordelijk. Wat hij in werkelijkheid is: een angstig dier met een beperkte prefrontale cortex, overgeleverd aan een bombardement van informatie, misleid door eigen verwachtingen, en genadeloos manipuleerbaar via zijn enige evolutionaire voorsprong: anticipatie.
De oorsprong: van signaal naar scenario
De oermens at als hij honger had. Behoefte leidde tot actie. Er was geen abstract idee van “misschien heb ik straks honger, laat ik alvast iets vangen.” De realiteit was direct en de prikkel-gedragketen kort. De ontwikkeling van de prefrontale cortex bracht verandering: de mogelijkheid tot scenario-denken ontstond. Eerst primitief (waar zou prooi kunnen zijn?), later complex (wat als het droog blijft, wat als de oogst mislukt, wat als de vijand komt?). Wat begon als overlevingsstrategie, werd een mentale ziekte.
Want het menselijk brein is slecht in kansinschatting, slecht in het onderscheiden van wens van werkelijkheid, en bijzonder gevoelig voor bevestiging van eigen vooroordelen. Voeg daar massale informatievoorziening aan toe – met commerciële, ideologische of populistische intentie – en je krijgt een perfect recept voor massale manipulatie.
De consumptieve captatie van toekomstverwachting
We kopen geen producten. We kopen scenario’s. De cabriolet is geen voertuig, het is een droombeeld van een zonovergoten boulevard, een bries in het haar, een bewonderende blik van voorbijgangers. De werkelijkheid? De meeste dagen regent het, de snelwegen zitten vol, en het dak blijft dicht. Maar dat doet er niet toe. De aankoop vond plaats op basis van een verwachte toekomst – niet op basis van huidige realiteit.
De reis naar Bali is geen verplaatsing. Het is een projectie: van zon, rust, zingeving, feest, Instagramgeluk. Maar je vliegt jezelf achterna, en komt aan met dezelfde onrust als waarmee je vertrok. De zon verbrand je, het feest valt tegen, je partner zeurt, en je boek blijft dicht. Maar de verwachting was heerlijk. En dat is waar de markt op inspeelt: op verwachting, niet op ervaring.
De macht van informatie: wie de verwachting stuurt, stuurt het gedrag
In een wereld waarin het brein nauwelijks in staat is om objectieve voorspellingen te doen, wint degene die het beeld van de toekomst weet te beïnvloeden. En dat zijn niet de wetenschappers, dat zijn de marketeers. Dat zijn de algoritmen van Google, TikTok en Amazon. Dat is de verzekeringsadviseur die je de hel schetst zonder dekking, de voedingscoach die toekomstig verval visualiseert, de politiek die Apocalyps voorspelt bij gebrek aan stem.
Het vermogen tot anticipatie heeft de mens dus niet autonoom gemaakt, maar kneedbaar. Zijn gedrag is te sturen via angst, gemis, onzekerheid, belofte. Want als de toekomst nog ongeschreven is, projecteren wij onze hoop – en onze angst – op het lege doek. En iedereen die een kwast weet te hanteren, verkoopt toekomst.
De anticipatieparadox: van vrijheid naar verslaving
Wat ooit adaptief was – het vermogen om te anticiperen – is nu een vorm van verslaving geworden. Anticipatie prikkelt het dopaminesysteem, niet door vervulling, maar door verwachting (Berridge & Robinson, 1998). De mens jaagt op iets wat hij denkt nodig te hebben, puur omdat het idee van bezit of controle genot oplevert. Maar zodra het object is verworven, verdwijnt het plezier. De realiteit is saai, rommelig, onvoorspelbaar. Alleen de verwachting was glanzend.
De moderne consument is daarom chronisch ontevreden, niet ondanks, maar dankzij zijn vermogen tot anticiperen. Hij leeft niet in het nu, hij leeft in een gefantaseerd straks. Zijn geluk is altijd net uit zicht, zijn bevrediging altijd aan het eind van een nieuwe aankoop, reis, verzekering of abonnementsvorm. Hij heeft zich laten verleiden tot een permanente staat van psychologisch krediet: het echte leven komt nog.
De oplossing? Pijnlijk eenvoudig, onmogelijk moeilijk
Wat is de uitweg uit deze anticipatieval? Allereerst: besef. Besef dat elke verwachting die je hebt van een toekomstig moment, product of ervaring, besmet is met illusie. Dat de meeste boodschappen die je ontvangt niet informeren, maar sturen. En dat anticipatie, hoe mooi verpakt ook, je meestal afhoudt van het leven – in plaats van je ernaartoe te leiden.
Leven in het nu klinkt als een cliché, maar is in deze context een revolutionaire daad. Niet kopen wat je denkt straks nodig te hebben. Niet reizen om te ontsnappen aan jezelf. Niet wachten op geluk, maar genoegen nemen met de ongemakkelijke, imperfecte realiteit van vandaag.
Slot: De tragiek van de cabriolet
En als het dan toch regent? Dan blijft de cabrio onder het zeil. De droom flaneert nooit over de boulevard. Het boek op vakantie wordt niet gelezen. De barbecue staat stof te vangen. De kast ligt vol met ongebruikte spullen – tastbare monumenten van onze anticipatoire waanzin.
Maar het systeem draait door. Omdat je straks misschien toch wel geluk zult vinden. Want de illusie is de meest duurzame motor van de consumptie-economie.
En jij, rationeel dier, blijft hopen. Blijft kopen. Blijft wachten.
Aanbevolen literatuur:
- Kahneman, D. (2011). Thinking, Fast and Slow.
- Berridge, K. C., & Robinson, T. E. (1998). What is the role of dopamine in reward: hedonic impact, reward learning, or incentive salience? Brain Research Reviews.
- Taleb, N. N. (2007). The Black Swan: The Impact of the Highly Improbable.
- Cialdini, R. (2006). Influence: The Psychology of Persuasion.
- Suddendorf, T., & Corballis, M. C. (2007). The evolution of foresight: What is mental time travel, and is it unique to humans? Behavioral and Brain Sciences.
