“Schuld: van Mesopotamische kleitabletten tot uw creditcardafrekening”
Beste lezer,
Hebt u ooit met een schuldgevoel naar uw bankapp gestaard? Gefeliciteerd – u bent onderdeel van een 5.000 jaar oud sociaal experiment!
In “Essay 2: De morele fictie van schuld” ontrafel ik hoe schuld van een koninklijk drukmiddel veranderde in een persoonlijk falen (en waarom u zich nu schuldig voelt over die latte van €4,50). Spoiler: het begon met krijgsheren, niet met uw impulsieve Bol.com-bestelling.
Waarom dit lezen?
– Omdat u eindelijk wilt begrijpen waarom de bank wél van uw schuld wakker ligt, maar niet van die van een miljardair.
– Omdat Nietzsche, Marx en een verdwaalde Mesopotamische koning u zullen vermaken met hun mening over uw studieschuld.
– Omdat schuldvergeving ooit cool was (ja, echt – vraag maar aan de Babyloniërs).
Kortom: een essay dat u leest met dezelfde opluchting als een kwijtgescholden lening. Lezen? Scrol dan door.
Met ironische groet,
Peter Koopman
10 apr. 2025
Tel.: 06 8135 8861
P.S. Geen zorgen, deze mail komt niet op uw morele rekening.
———————————-
Essay 2: De morele fictie van schuld: Van Mesopotamië tot Mastercard
Een kritische archeologie van economische onderwerping
“If you owe the bank a hundred dollars, that’s your problem. If you owe the bank a hundred million dollars, that’s the bank’s problem.”
— John Maynard Keynes (toegeschreven)
I. Schuld als uitvinding, geen natuurwet
De moderne mens leeft in een wereld waarin “schulden maken” zo natuurlijk lijkt als ademen. Van de hypotheek tot het studieschuldensysteem, van staatsobligaties tot klimaatcompensaties: alles is een schuld. Maar wie schuld als een universeel economisch principe beschouwt, is het slachtoffer van een ideologisch trucje. Schuld is geen natuurwet—het is een cultureel artefact, een verhaal dat macht legitimeert.
David Graeber (2011) ontmaskert in Debt: The First 5,000 Years de mythe van schuld als neutraal instrument. Geld ontstond niet uit ruilhandel, zoals economen ons willen doen geloven, maar uit boekhoudkundige systemen van tempels en paleizen. De vroegste schuldbekentenissen? Kleitabletten uit Mesopotamië, waar schuld en zonde nog synoniem waren. Schuld was geen transactie, maar een vorm van rituele onderwerping—een manier om boeren aan het land te binden en krijgers aan de koning.
En hier wringt de schoen: schuld is nooit neutraal geweest. Zo toont Michael Hudson (2018) in …and Forgive Them Their Debts aan dat Babylonische heersers schulden regelmatig lieten vervallen om sociale revoltes te voorkomen. Schuld was politiek, geen boekhoudkunde.
II. Schuld als schuldgevoel: De psychotechnologie van onderwerping
Wat begon als een speerpunt van de staat, werd een mes in het eigen hart. Schuld is pas echt effectief wanneer ze intern wordt gevoeld—als een morele plicht, een persoonlijk tekort. Nietzsche’s Zur Genealogie der Moral (1887) zag dit al: schuld is de verschuiving van de zweep naar het geweten.
Vandaag is deze psychotechnologie geperfectioneerd. De student met een studieschuld voelt zich schuldig, niet het systeem dat hem tot een financiële proefkonijn maakt. De werkende klasse draagt hypotheken als een moderne peonage—een schuldslavernij met een glimlach. En wie protesteert, krijgt te horen: “Had je maar beter moeten plannen.”
Marx noemde dit fetisjisme: abstracte relaties (geld, arbeid) worden als natuurlijk gezien. Graeber voegt toe: schuld is een moreel sprookje. Het vertelt ons dat asymmetrie billijk is, dat overheersing logisch is. En zoals Silvia Federici (2004) in Caliban and the Witch laat zien: zonder de demonisering van schuld zou het kapitalisme nooit hebben kunnen ontstaan.
III. Schuldvergeving als ketterij—en redding
Hier wordt het cynisch (of bevrijdend, afhankelijk van je perspectief). Periodes van massale schuldvergeving—Mesopotamische andurarum, Bijbelse jubeljaren, Middeleeuwse kwijtscheldingen—gingen vaak gepaard met economische oplevingen. Hudson (2018) documenteert hoe Babylonische koningen schulden lieten vervallen om chaos te voorkomen. Zelfs de Tora eist om de zeven jaar een shemitta—een schuldreset.
Maar de moderne economie? Die behandelt schuld als heilig. Griekenland werd uitgekleed door de Troika, studenten in de VS verdrinken in leningen, en het Globale Zuiden betaalt eeuwige rente aan het IMF. Waarom?
Omdat schuld een machtsmiddel is, geen financiële noodzaak.
En hier ligt de paradox: een maatschappij die weigert schuld te vergeten, is een maatschappij die weigert vrij te zijn.
Literatuurlijst (uitgebreid en wetenschappelijk onderbouwd)
- Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.
- Hudson, M. (2018). …and Forgive Them Their Debts: Lending, Foreclosure and Redemption. ISLET-Verlag.
- Nietzsche, F. (1887). Zur Genealogie der Moral.
- Federici, S. (2004). Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation. Autonomedia.
- Mauss, M. (1925). The Gift: The Form and Reason for Exchange in Archaic Societies.
- Lazzarato, M. (2012). The Making of the Indebted Man. Semiotext(e).
- Atwood, M. (2008). Payback: Debt and the Shadow Side of Wealth.
